Мовазнаўства

Цэтлікі: гісторыя беларускай мовы, помнікі пісьмовасці

Катэгорыі: Беларуская мова

У складзе Метрыкі ВКЛ (РГАДА, ф. 389; у НГАБ калекцыя мікрафільмаў КМФ-18) захоўваюцца 23 кнігі ўрада Віленскага ваяводы (Віленскага ўраду) за 1542, 1546—1565гг. Яны падзяляюцца на кнігі ўласна Віленскага ваяводы, які разбіраў найбольш складаныя справы і з’яўляўся ва ўрадзе ў пэўныя тэрміны (суд 2-й, апеляцыйнай інстанцыі). Асноўная частка кніг вялася суддзямі, “высажонымі” ваяводай на Віленскі ўрад, — Віленскім суддзёй і Віленскім намеснікам, якія пастаянна знаходзіліся ва ўрадзе (суд 1-й інстанцыі). Акрамя таго, захаваліся дзве асобныя кнігі Віленскага намесніка, куды запісваліся справы па выпадках, якія здараліся між шляхтай, мяшчанамі, купцамі і інш. на тэрыторыі Вільні і бліжэйшага наваколля, падпарадкаванай Віленскаму ўраду (юрысдыках Віленскага ваяводы). Гэта кнігі судовых спраў № 39 (253) за 1559—1562 гг. і № 48 (262) за 1562—1566 гг. У кнізе № 253 захаваўся ўнікальны дакумент (арк. 109). Унікальнасць яго ў тым, што ў афіцыйным судовым дакуменце, упісаным ва ўрадавую кнігу, выкарыстаны ўзор, як цяпер называюць, ненарматыўнай лексікі. Сутнасць дакумента ў тым, што перад Віленскім намеснікам Станіславам Гамшэем разбіралася нейкая справа між маскоўскім купцом Іванам Скугорам і ляхавіцкім жыдам Шмойлам Ізраелевічам. Відаць, яны не прыйшлі да пагаднення, таму купец жыда там жа, ва ўрадзе, “соромотилъ и блединым сыном его назвал”. Шмойла пакрыўдзіўся і выклікаў Івана ва ўрад на наступны дзень для разбіральніцтва. Але Іван Скугор не з’явіўся ў судзе і “тог(о) блядинъства на Шмойла не переводил”. Увогуле аналагічнага зместу дакументаў XVI—XVIII стст. захавалася даволі шмат. Аднак у большасці выкарыстоўвалася фраза “нячыстага ложа сын”, зрэдку – “курвінага ложа сын”. А ніжэй прыведзены дакумент пакуль адзіны знойдзены і самы ранні такога кшталту судовы ліст, упісаны ва ўрадавыя кнігі дзяржаўнай установы Вялікага Княства Літоўскага. Дарэчы, гэты дакумент яскрава сведчыць, што ненарматыўная лексіка трапляла на Беларусь з усходу, з Маскоўскай дзяржавы.

 

1560 г. ліпеня 22. Вільня. – Запіс у кнігі ўраду Віленскага ваяводы па разгляду скаргі ляхавіцкага жыда Шмойлы Ізраелевіча аб яго знявазе з боку маскоўскага купца Івана Скугора

 

Нацыянальны Гістарычны Архіў Беларусі, Ф. КМФ-18, воп. 1, спр. 253, арк. 109.

 

Лет(а) Бож(его) нарож(ения) _# а ф? [1560] м(еся)ца июл(я) кв [22] дня у овъторокъ

 

Станиславъ Гамъшей, наместникъ Виленъский, казалъ есми то до книгъ записати, што дня вчорашнего, в понеделокъ, будучы передо мною на враде воеводства Виленъского купецъ земли Московъское Иванъ Скугор жыда ляховицкого Шмойла Израелевича соромотилъ и блединымъ сыном его назвал. О которое жъ соромочение свое Шмойло жыд, хотячи с тымъ Иваном москвитиномъ очывистое мовение мети и того ся блидинъства выводити, очевисто передо мною, наместникомъ Виленъскимъ, того Ивана Скугора на сесь день вторковый, вышей описаный, ку праву позвалъ и заказалъ, где Иван Скугор, яко сегодня, уво второкъ, водле заказу Шмойлового передъ врадомъ обовезался ку праву стати и тые слова свои на Шмойла жыда перевести, ино сего дня на року зазваном Шмойло жыд ку праву ся становилъ и того ся Скугору справовати готовъ былъ, и почонъшы отъ поранъку ажъ до вечора Ивана Скугора ку росправе ожыдал, нижли Иванъ водле объвезанья своего не стал и тог(о) блядинъства на Шмойла не переводил. Которое жъ встанье и пилность свою Шмойло жыд а нестанье Иваново, дал записати. Писанъ у Вильни.

 

(ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. VIII, 2003). P. 55—56.