Мовазнаўства

Цэтлікі: Вольга Іпатава, гістарычны раман

Катэгорыі: Беларуская літаратура

(Беларусь паміж Усходам і Захадам. – Ч. 2. – Мінск, 1997. – С. 213— 218 )

Як вядома, у апошнія гады беларускія пісьменнікі часта звяртаюцца да тэмы мінулага свайго народа. Гтстарычная проза ў беларускай літаратуры налічвае ўжо дзесяткі твораў. Ёсць у гэтым жанрпвым рэчышчы і творы, у якіх аўтары ставяць сабе задачу ўваскрасіць далёкія, ледзь не дагістарычныя часы. Жывую цікавасць выклікае вобраз жыцця і культура ўсходнеславянскіх плямён дрыгавічоў, крывічоў і радзімічаў, з якіх з цягам часу сфармаваўся беларускі народ у перыяд самастойгасці Полацкага княства. Пасля гэтай эпохі засталіся даволі скупыя, але дакладныя, правераныя гісторыкамі сведчанні.
Рэчаіснасць Х – ХІІ стст. узнаўляюць, напрыклад, такія беларускія пісьменнікі, як Леанід Дайнека ў рамане “Меч князя Вячкі”, Кастусь Тарасаў у нядаўна апублікаванай аповесці “Тры жыцці княгіні Рагнеды”, Вольга Іпатава ў апавяданнях “Святаслава”, “Расанка” і ў рамане “За морам Хвалынскім”. Названыя творы Іпатавай тэматычна дапаўняюць адзін аднаго. У апавяданнях у канкрэтызуючым збліжэнні паказаны псіхалагічныя партрэты ўладароў зямлі, на якой жылі продкі сённяшніх беларусаў, ахарактаразаваны адносіны князёў да падданых, да ўсё яшчэ жывой сярод народа язычніцкай рэлігіі.
У дадзенай працы прадметам аналізу з’яўляецца толькі раман “За морам Хвалынскім” (1989), у якім непасрэдна асвятляецца ўзаемасувязь Полацкага кгяства з Усходам, канкрэтна – з Візантыяй і народамі Сярэдняй Азіі, насяляючымі ў ХІІ стагоддзі тэрыторыю сённяшняга Узбекістана. Раман Вольгі Іпатавай належыць да жанравай разнавіднасці гістарычнай прозы, родапачынальнікам якой у сусветнай літаратуры быў Вальтэр Скот. Выпрацаваная Скотам мадэль гістарычнага рамана паспяхова развівалася ХІХ – ХХ стст. ва ўсіх еўрапейскіх літаратурах. Напрыклад, у Расіі яе развіваў А. Пушкін, у ХХст. – В. Ян, а ў Польшчы – І Крашэўскі, Г. Сянкевіч, у ХХ ст. К. Бунш і інш.
Асноўныя жанры гэтай жанравай разнавіднасці [1] выяўляюцца ў тым, што ў асноўных ролях тут выступаюць выдуманыя героі і выдуманыя падзеі, фарміруючы займальны, прыгодніцкі сюжэт, а гістарычныя асобы выступаюць толькі ў ролі другарадных, аба эпізадычных персанажаў, зафіксаваныя гісторыяй падзеі і факты складаюць фон дзеяння, але ў цэлым створаныя ў творы сюжэтныя сітуацыі магчымыя і матываваныя, а мінулая эпоха намалявана ў яе цэльным абрысе. Чарговай важнай прыкметай вальтэраўскай мадэлі гістарычнага рамана і, у прыватнасці, названага рамана Вольгі Іпатавай з’яўляецца ўкрапленне ў апавяданне фрагментаў, якія парафразуюць гістарычныя крыніцы.
Трэба падкрэсліць, што насычаныя разнастайнымі гістарычнымі дэталямі карціны мінулага, што імкнуцца да ахопу ўсіх бакоў тагачаснага жыцця, у рамане “За морам Хвалынскім” базуюцца на багатых крыніцах, такіх, як навуковыя публікацыі з галіны гісторыі [2] , дакументы старажытнарускай пісменнасці, шэдэўры старажытнай і сярэднявечнай арабскай культуры, творы славянскага фальклору і фальклору народаў Сярэдняй Азіі [3], наперш арабскія міфы, прытчы і захоўваючыя ў сабе мудрасць Усходу афарызмы, даследаванні з гісторыі жывапісу і прыкладнога мастацтва, а таксама рэлігійныя кнігі: Біблія, Каран, паданні зораастрызму і да т. п.
Як у любым гістарычным рамане, так і ў названым яго варыянце ўспрыманне аддаленай у часе эпохі ў значнай меры залежыць ад узроўню развіцця гістарычных навук, ад сучасных гісторыясофскіх канцэпцый і выпрацаваных філасофіяй і грамадсуімі навукамі светапоглядных катэгорый. Праступаючая ў рамане гісторыясофская канцэпцыя – гэта спроба мастака адысці ад ідэалагізаванага марксісцка-ленінскага разумення мінулага. Не адмаўляючы ў цэлым ролі народных мас як стваральніка гісторыі, пісьменніца падкрэслівае ў ёй таксама ролю асоб незвычайных; у матэрыялістычнае разуменне свету ўносяцца элементы трансцэдэнтныя, ідэалістычныя, што выяўляецца ў павазе да вераванняў любога народа, у ілюстрацыях збываючыхся казанняў і прароцтваў, у трактоўцы паняцця лёсу.
Гістарычная тэматыка ў дадзеным выпадку дала аўтару магчымасць не толькі стварыць займальны сюжэт (дарэчы, гэтаму сюжэту ўласціва кінематаграфічнасць, і ён мог бы стаць асновай цікавага кінасцэнарыя) і маляўнічыя, пераканаўчыя карціна знікшага свету, якія перадаюць асаблівую атмасферу і каларыт старажытнарускай і сярэднявечнай азіяцкай рэчаіснасці, але і дазволіла сфармуляваць пэўныя гісторыка-культурныя абагульненні, сугучныя невырашальным праблемам нашага часу. Пазіцыя аўтара глыбока гуманістычная, яе развагі ўспрымаюцца як вострасучасныя. Пры гэтым кніга адрасавана шырокаму колу чытачоў, у ёй удала спалучаны пазнавальна-выхаваўчая функцыя з пацяшальнай.
У рамане “За морам Хвалынскім” тры тэматычныя часткі, звязаныя з фазамі і месцам развіцця дзеяння, з прасторава-этнаграфічным фактарам. У першай частцы галоўны герой з’яўляецца толькі адным з многіх персанажаў, што прадстаўляюць усе пласты насельніцтва княства. Створаны ў ёй выразныя ітаратурныя партрэты гістарычных персанажаў – князя Брачыслава і яго сына-наследніка Усяслава, паказаны княжацка двор, ваяры, купцы, рамеснікі і самыя бедныя палачане. У рамане падкрэсліваецца, што князь Брачыслаў прыдаваў вялікую ўвагу сувязям з другімі народамі Захаду і Усходу. На княжацкім двары жылі візантыйскія ўрачы і манахі-перапісчыкі. Прывозілі ў Полацк свае тавары купцы з розных краін – менавіта яны былі нярэдка першымі пасламі сваіх краін, прыносілі звёсткі пра сваю матэрыяльную культуру, рэлігію і звычаі.
Але факт, што ў рускія землі з Азіі можна было трапіць даволі лёгка, меў і адмоўныя наступствы, бо прышэльцы з Усходу ў XIV ст. вывозілі з Полацку не толькі футры, мёд і смалу, але і рабоў, захопленых у набегах або купленых у баяраў. Такім чынам, для многіх палачан Усход быў сінонімам пагрозы і няшчасця.
У апісаннях быту, звычаяў і заняткаў герояў былі ўзноўлены палітычныя, грамадскія, псіхалагічныя і моўныя асаблівасці часу. Пісьменніца не апісвае крывавые бітвы, хаця і падкрэслівае, што ваенныя паходы і збор палюддзя былі галоўнымі з заняткаў князі і яго ваяроў. У першай частцы рамана апісальныя элементы дамінуюць ад падзейнымі, але яны абумоўваюць рух сюжэту, і, што самае важнае, даюць магчымасць выпрацаваць сабе сваё ўяўленне пра складанасці жыцця ў гэтай сапраўды рэвалюцыйнай у гісторыі ўсходніх славян эпосе.
Старанна падабраныя мастацкія дэталі сігналізуюць, што гэта быў час княжацкіх міжусобіц, звязаных з барацьбой за панаванне сярод старажытнарускіх плямён, барацьбы царквы з дзвюхвер’ем, з сімваламі язычніцкага культу, якія бязлітасна знішчаліся. Падкрэсліваецца сацыяльная і прававая няроўнасць ва ўмовах самаўладзя, спробы супраціўлення і барацьбы асобных людзей за ўласную годнасць і свабоду.
Аўтарскую ўвагу прыцягвае таксама становішча жанчын у тагачасным грамадстве. Яно прасочваецца на прыкладзе няпростых лёсаў трох жанчын: баярскай дачкі Нялюбы, бедна удавы Кутаніхі і яе дачкі Бярозы. Нялюбе, захопленай жывапісам, у часы, калі лічылася, што “жанчына праклята Богам”, разумны князь дазволіў пісаць абразы таемна, у манастыры. Яны ўпрыгожвалі полацкія цэрквы, але ніхто не ведаў, што іх напісала жанчына. Лёс Бярозы сведчыць, як абыходзіліся з беднымі жанчынамі – князь падараваў яе арабскаму купцу; яна была вывезена ў Бухару, у гарэм, а яе маці памёрла ад гора.
У галоўныя персанажы рамана абраны чалавек з ліку “безыменных герояў”, якія побач з князямі тварылі гісторыю, уносілі ў жыццё прагрэсіўныя ідэі, набліжаліся да ўніверсальных ісцін. Дасягнутае імі нярэдка знікала, пасля іх саміх заставаўся часам толькі слабы след у народных песнях ці легендах, у назвах раслін або прадметаў. Сын полацкага каваля Алекса, які ў дзяцінстве гуляў з княжычам Усеславам і ні ў чым яму не саступаў, быў прыняты ў яго дружыну, калі пасталеў – стаў нявольнікам кахання, гатовым памерці дзеля каханай, кінуць выклік усяму свету. Упачатку ён паказаны як чалавек, учынкамі якога кіруе інстынкт. Яму падабаецца ваеннае рамяство, ён ганарыцца ўменнем забіваць, і войны лічыць удзелам сапраўдных мужчын.
Нечаканае каханне прымусіла героя накіравацца ў пошуках страчанай дзяўчыны туды, дзе “заканчваецца зямля”, у Бухару з намерам вызваліць Бярозу. Другая частка рамана звязана менавіта з падарожжам героя па рэках і землях славян, балгар, народаў Каўказа і Сярэдняй Азіі. Падарожжа багата на драматычныя моманты: герою шмат разоў паграджае смяротная небяспека, але, як і ў славянскіх казках, ён сустракае не толькі злодзеяў, але і людзей, якія за дабро плацяць дабром, а часам бескарысліва становяцца яго памочнікамі.
Развіваючы раманнае дзеянне пісьменніца не забывае дапоўніць апавяданне пластычным выяўленнем прасторы, якую пераадольвае герой, жыцця розных народаў, пранікнуць у філасофскі сэнс іх вераванняў. Падкрэсліваецца, што вобраз жыцця народаў у большай ступені вызначаюць геаграфічныя ўмовы – у стэпах, гарах, на ўскраіне пустыні людзі па-рознаму апранаюцца, іншымі спосабамі здабыаюць сабе ежу, моляцца розным багам. Полацкая зямля вызначаецца як балоцістая, нялёгкая, неласкавая, прасякнутая крывёй, патрабуючая многа сіл, каб на ёй выжыць. Але землі іншых народаў цяжка назваць больш ласкавымі. Кожны народ умее валодаць зброяй, бо асцерагаецца знешніх ворагаў, бо разлічвае на прыбытак ад ваенных набегаў, кожны на ўласным вопыце набывае веды пра свет і сілы, ім кіруючыя, спрабуе наблізіцца да ісціны. Сярод любога народа ёсць людзі шчырыя і добрыя, а побач з імі злыя ці неразумныя.
І, нарэшце, трэцяя частка рамана звязана з прыбыццём героя ў Бухару, дзе ён бліжэй пазнаёміўся з новым для яго светам персаў-вогнішчапаклоннікаў і цюркаў-караханідаў з атачэння эміра Бухары. Часта эксплуатуемы літаратурай розных часоў сюжэт, заснаваны на матывах падарожжа ў пошуках страчанай каханай, з традыцыйнымі элементамі, выкарастанымі яшчэ прозай “плашча і шпагі”, Іпатава вырашае па-новаму, у духу сучаснай канцэпцыі асобы, у духу сучаснага псіхалагізму: падарожжа мае нечаканае завяршэнне – герой пераконваецца, што яго намаганні былі марныя, бо яго каханая лічыць за лепшае застацца ў гарэме з-за сына.
Пад уплывам пабачанага і перажытага Алекса мяняецца ўнутрана, у ім паяўляецца звычка да рэфлексіі, уменне спачуваць іншым, заўважаць на свеце тое, на што раней не звяртаў увагі. Яго падарожжа ў пошуках страчанай каханкі ператварылася ў падарожжа ў пошуках ведаў, у пошуках адказаў на асноўныя анталагічныя пытанні: што такое жыццё, у чым праяўляецца яго сэнс, ці можа чалавек падпарадкаваць яго сабе? Сэнс жыцця яму адкрываецца ў імкненні быць карысным іншым, у тым, каб пакінуць пасля сябе што небудзь сваёй роднай зямлі.
Апавяданне аб падарожжы дало магчымасць супаставіць два розных культурна-псіхалагічных уклады: старажытнарускае самаўладдзе на раннім этапе яго развіцця з яго новаўведзенай хрысціянскай рэлігіяй, заснаванай на тэакратычным падыходзе, , і рабаўладальніцкую ісламскую дзяржаву цюркаў-караханідаў. Дзякуючы падрабязна ўзноўленаму гістарычнаму фону чытач мае магчымасць пазнаёміцца з рознымі бакамі жыцця ў Бухары і ў правінцыі. Пісьменніца перадала прыўзнята метафарычны стыль мовы арабскіх народаў, багаццё афарызмаў і сентэнцый, што адлюстроўваюць “накопленую на працягу доўгіх стагоддзяў мудрасць Усходу”[4], хараство вытанчанай, насычанай шматзначнай сімволікай паэзіі.
Нягледзячы на асабістыя крыўды, герой рамана “За морам Хвалынскім”, скрозь прызму ўспрымання якога паказана гэтая і цяпер экзатычная для многіх краіна, аб’ектыўна заўвадае, што народы Сярэдняй Азіі шмат дасягнулі ў сферы матэрыяльнай і духоўнай культуры – яны ўжо даўно ўмелі будаваць палацы і мячэці, вырабляць тонкія тканіны і разнастайныя ўпрыгожанні. Высокага ўзроўню развіцця дасягнула ў краінах усходу матэматыка, астраномія, філасофія, медыцына і літаратура. Алекса хутка пераканаўся ў тым, што і ў персаў-вогнішчапаклоннікаў, і ў цюркаў-мусульман ёсць чаму павучыцца, што іх дасягненні, напрыклад, з галіны медыцыны, маглі б прынесці карысць для палачан.
Адказы на некаторыя цікавячыя яго анталагічныя пытанні герой знайшоў у бухарскай бібліятэцы, у кнігах арабскага філосафа-вольнадумцы Авіцэны, працах Платона і Арыстоцеля, вершах арабскіх паэтаў. Герой навомбацак набліжаецца да антычнага апафеозу жыцця, да ідэі жыцця ў гармоніі з прыродай, да спробы сімвалічнага прачытання знакаў прыроды, да ідэі павагі чалавека. Адносіны героя да ісламскай культуры пераконваюць чытача ў магчымасці дыялогу паміж такімі далёкімі ўкладамі, паказваюць, што ў прадстаўнікоў розных рэлігійможна знайсці шмат агульнага.
Але герою не было наканавана падзяліцца назапашанымі ведамі з кім-небудзь на сваёй радзіме; ён загінуў на граніцы Полацкай зямлі ад зброі кіеўлян, што помсцілі за разбурэнне сваёй зямлі. Смерць Алексы і пагібель кнігі, у якой ён занатаваў тое, чаму навучыўся ў арабаў, маюць у канцэпцыі рамана значэнне сімвалічнае [5], як быццам бы падкрэсліваюць, што добрае, разумнае, прагрэсіўнае часта аказваецца слабей злога, бессэнсоўнага, нізкага, што прычынай няшчасцяў славян былі бясконцыя міжплямённыя ўсобіцы і войны.
У рамане гучыць думка, што пасля ХІІ ст. амаль нічога не засталося, усё створанае тады палачанамі было разрабавана, або знішчана ў выніку шматлікіх войн. Падкрэсліваецца, што ў гісторыі беларускага народа шмат разоў перарывалася пераемнасць, а дасягнутае продкамі гублялася, не перадавалася нашчадкам.
Ідэйнае значэнне рамана выяўляецца ва ўмацавнні нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа, у абуджэнні цікавасці да яго гістарычных каранёў. Адначасова кніга пераконвае ў карысці адкрытасці дасягненням іншых народаў, суіснавання ў мірных умовах, вучыць рэлігійнай талерантнасці і павазе да таго, што здаецца на першы погляд чужым і зусім незразумелым.

ЛІТАРАТУРА
1. Параўн.: Markiewicz H. Literatura pozytywizmu. – Warszawa, 1986. – S. 108 – 128...
2. Падрабязная інфармацыя пра эпоху супадае з тым, што пісалі пра яе гісторыкі. Гл.: Bazylew L. Historja Rosji.— Warszawa, 1985. – T. 1. – S. 82 – 90; Тихомиров М. Древнерусские города. – М., 1956; Данилевич В. Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетия. – Киев, 1896.
3. У пісьменніцы была магчымасць пазнаёміцца з сучаснай культурай і з мінулым народаў Сярэдняй Азіі, бо яна некалькі гадоў правяла ў Узбекістане, перакладала вершы ўзбекскіх паэтаў.
4. Роднае слова. – 1995.— №1. – С. 15.
5. Сакавік Л. “Беларусь! Твая дачка я...” // Полымя. – 1995.— № 3. – С. 221.