Мовазнаўства

Цэтлікі: слоўнік, фразеалогія

Катэгорыі: Слоўнікі

(Мінск, Вышэйш. школа”, 1968. — 451 с. )

А

АБ'ЕСЦІ З ВУШАМІ каго. Гл. З ВУШАМІ АБ'ЕСЦІ каго.АБМЫВАЦЬ ЯЗЫКАМІ

каго. З адцен. асудж., дакору. Абгаворваць каго.Каб што людскае гаварылі, а то паселі і давай абмываць языкамі. Гл. р., Слаўк. За так не абмывалі б языкамі. Нештась ды ёсць такое. Навагр. р., Свіц. А вы каго языкамі не абмывайце, то і вам лягчэй будзе. Мін. р.,. Угл.АБРОСТАЦЬ (абрасці) У ПЕР'Е.

АБУХ АБУХОМ.

Нігоднага [ніводнага] чалавека людскага ў іхай [іхняй] паліцыі не было. Вунь той Мікалайчык дурны, ён жа абух абухом. Нап'ецца і страшыць людзей на вуліцы. Гл. Такога абуха абухом яшчэ не бачыў. Бялын. р., Кл. АБЦІРАЦЬ ВУГЛЫ.

АБЫ (толькі б) ДЗЕНЬ ДА ВЕЧАРА.

Рабілі? Абы дзень да вечара. А дзе ж тое, што нарабілі? Толькі што рабілі… Гл. р., Сымон. Робіце абы дзень да вечара. Бабр. р., Гарб. Абы дзень да вечара. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Каб стараліся, а то, мусіць, толькі б дзень да вечара каля гумна. Гл. р., Кл. АБЫ З РУК.

Хіба так рабіць? Прыбілі падноскі так, што назаўтра і адарваліся. Робіць абы з рук толькі. Мін. р., ст. Бел. Ламашка ўсё робіць, як толькі ўмее. Ён абы з рук не зробіць. Хораша ці зробіць, але совесна робіць. Гл. р., пас. Я. Куп.АГІНАЦЦА Ў ЦЯНЬКУ (у цяньках).

Што ў мяне е [ёсць] і было ў хаце, то яно не чужое, запрацаванае і заробленае. Усё яно загараванае. Маю і мела, бо ніколі ў цяньку не агіналіся. Гл. р., Кл. Хай робіць, хай робіць! Хапіла агінацца ў цяньках. Тамсама. Каб з'есці смачна і ў цяньку агінацца?.. Гл. р., пас. Я. Куп.АГНЁМ ГАРЭЦЬ (палаць). 1.

Мусіць, з папяросы, — удзень нехта кінуў, — тлела, тлела, а ўвечары стала агнём гарэць. Толькі заснулі — стала палаць агнём. Гл р., пас. Я. Куп.2.

Як ноч доўгая, дык усю ночачку ў гарачцы кідалася. Усю ночку агнём гарэла. Мая ты дачушка!.. Гл. р., Зубар. Васіль наш расказваў пра Мішу. Гадзюка за ножку ўкусіла. Дык так агнём гарэла ножка, што абкладалі кіслым малаком, дык адбягала малако. Абкладуць — і адкіпіць. Гл. р., Кл. Бач, гарыць агнём. Другі дзянёк агнём палае. Доктара зваць. Тамсама.АДБОЮ НЯМА

ад каго. 1. Не адбіцца, не справіцца адганяць каго ад чаго.Як на ліха, у мяне ўрадзіла [у садзе], а больш ні ў кога. Дык адбою няма ад дзяцей: дзеці як дзеці, хочацца яблыка. Гл. р., Кл. 2.

От, сталі яны таргаваць. Чужыя балаганы пустыя, а яго дык адбою няма ад людзей. Гом. п., Бел. (Е. Рам., БС, ІV). Выгадаваў ён такога каня, што проста як лялька, глядзі і не наглядзішся. Паехаў ён на тым кані да Капыля на кірмаш, дык адбою не было ад людзей, агарнулі каня з усіх бакоў дый стаяць. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП).АД ВЕКУ ДА ВЕКУ.

Аддаюць ім апошняе, а самі ходзяць галодныя, халодныя ды толькі за працаю свету божага не бачаць. Гэ [гэтак] і жывуць яны ад веку да веку. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП, 1911). Жонка плачаць — ад году да году, сястра плачаць па бел целу, мамка плачаць ад веку да веку (П. Шэйн, БНП, 1962). Маці плача па дзіцяці ад веку да веку, а жонка па мужу — ад рання да вечара. Брасл. р., Бар., Ік.АД ВІДНОГА ДА ВІДНОГА. АД ВІДНА ДА ВІДНА.

Ад віднога да віднога спалі. Гл. р., Кл. Хіба лёгка? Ад віднога да віднога ў кажусе ноч у ночку? Ды ўсю зімачку! Вот вам і старажоўства. У дарозе са Слуцка ў Мінск. Былі такія ночы, што ад відна да відна сядзіць [піша ўсю ноч]. Нясвіж. р., Сейл. (Хрэстам.).АДДАВАЦЬ У ЛЮДЗІ

Жыў колісь круглы сірата Іванчык. Яшчэ маленькі астаўся ён без айца [бацькі] і без маткі. Узяла яго хрышчоная маці, падгадавала трохі дый аддала ў людзі пасвіць гусі. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Слаўкаўцы [слаўкавец — жыхар вёскі Слаўкавічы] і даўней, бывала не любілі аддаваць дзяцей у людзі; цяжка ці лёгка, а самі сабою жылі, не вельмі аддавалі ў пастухі багатым. Гл. р., Слаўк. А ў нас як? Ні мы не наймалі чужых, ні нашы не аддавалі дзяцей у людзі. Гл. р., Кл.АДДАВАЦЬ ДОБРЫ ДЗЕНЬ (дабрыдзень, дзяньдобры)

каму. Вітаць добрым днём каго.Прыходзіць туды Пятро, аддаў дабрыдзень. Гом. п. (Е. Рам., БС, ІV). Раненька ўстань ды добры дзень аддай. Гом. п. (П. Шэйн, БНП, 1962). Ходзіць яна па рыначку так, як каралеўна: а ні з ёю стаці, ні паразмаўляці, толькі шапачку зняўшы ды дзень добры даці. Пруж. п., Шак. (Р. Шырма, БНП, ІІ). Яны Іваньку добры дзень не далі. Сенн. п., Андр. (Е. Рам, БНК, 1962). Дабрыдзень даць. Гом. п., Дзятл.вол. (З. Радч., ГНП). Па вадзіцу йдзе, дзень добры дае, сэрданьку майму жалю задае. Карэл. р., Дзяляц. (Р. Шырма, БНП, І). Па ваду ідзе, дзень добры дае, маё сэрданька як нажом крае. Пруж. п., Шак. (Р. Шырма, БНП, 1).АДДАЦЬ ДУШУ ЧОРТУ.

АД ДОШЧАЧКІ ДА ДОШЧАЧКІ, АД ДОШКІ ДА ДОШКІ.

А нас вучыў, то кожненькі раз казаў нам: “За ўсю пілу грошы плацілі — на ўсю пілу і цягай, як дровы рэжаш. За ўсю кніжку плацілі, то і вывучы ад дошчачкі да дошчачкі”. Гл. р., Вольн. Фразеалагічнае cпалучэнне ўваходзіць у прыказку: Ад дошкі да дошкі, а ў сярэдзіне ні крошкі. І. Насовіч: як кпіны з хлапчукоў, якія хваляцца, што ўмеюць чытаць, а таксама як насміханне ў выпадках, калі выкананне работы толькі павярхоўнае, для віду. (І. Нас., СБП). Такое тлумачэнне І. Насовіча, мабыць, збедненае. Ад дошкі да дошкі, а ў сярэдзіне ні крошкі (я занатаваў таксама варыянт: Ад дошчачкі да дошчачкі, а ў сярэдзіне ні крошачкі — значыць: знешне вартаснае, знешне “пыха”, а сутнасці няма, сутнасць нікчэмная. Паходзіць з тых даўніх часоў, калі акладкі кніжкі рабілі з дошчачак.

АДЗІН-АДЗІНЮСЕНЬКІ (адна-адзінюсенькая, адно-адзінюсенькае).

АДЗІН-АДНЕНЬКІ (адна-адненькая, адно-адненькае).

АДЗІН-АДНЫМ (адным-адзін).

АДЗІН-АДНЮСЕНЬКІ (адна-аднюсенькая, адно-аднюсенькае).

АДЗІН-АДНЮТКІ (адна-аднюткая, адно-аднюткае). АДЗІН-АДНЕНЬКІ (адна-адненькая, адно-адненькае). АДЗІН-АДНЮСЕНЬКІ (адна-аднюсенькая, адно-аднюсенькае). АДЗІН-АДЗІНЮСЕНЬКІ (адна-адзінюсенькая, адно-адзінюсенькае).

Ні бацькі, ні маткі, — адна-адненькая. Малад. р., Радашк. Адну-аднюткую дачку гадавала, і тая, бачылі, захварэла бедненькая. Тамсама. Адно-аднюсенькае толькі і было. Гл. р., Кл. Знайшла адзін-адзінюсенькі грыбочак. Тамсама.Параўн. (у руск.): один-единственный, один-одинешенек (одинехонек).

АДЗІН ДАБРЫДЗЕНЬ, АДЗІН ДЗЯНЬДОБРЫ.

Ці старайся табе, ці не — адзін дабрыдзень. Навагр. р., Свіц. Перамяніць хочуць, а нам адзін дзяньдобры. Навагр. р., Падкас.АДЗІН

Не дай, божа, нікому добраму, як наша Марына, жыве адна душою. Міхась летась памёр, а сыны ў войну [вайну] прапалі. Цяжка аднаею [адною] душою жыць. Так і Поля засталася адна душою. Гл. р., Кл. Адна душою ўвесь век жыла. Асіп. р., Гоман. Хадзіў, хадзіў — не знайшоў нікога. Прыйшоў адзін душой. Клім. п. (Е. Рам., БС, ІV). Маладому — адзін душою! — яшчэ думаць, як жыць? Аднаму клопату ніякага. Баран. р., Гарадз. Служыў салдат дваццаць пяць гадоў, — без роду без пароду, адзін душой. Гор. п. (Е. Рам., БС, ІV).АДЗІН ПЕРАД АДНЫМ.

Усе ў нас за соткі ўзяліся. У брыгадзе ўсё пасеялі, дык на сотках адзін перад адным стараюцца ды спяшаюцца. Гл. р., пас. Я. Куп. Куды гэта вы так адзін перад адным працёся? Мін. р., Астр. Гарад. Як сёння, дык ціха ходзіце, а ўчора на вечарынцы адзін перад адным насіліся. Тамсама. Пайшла з дзецьмі [у ягады], дык малайцы, так стараліся адно перад адным. Гродз. р., Бел. Абедзве разумніцы такія! Адна перад адною стараецеся сабраўшыся. Гл. р., Балаш. Адна перад аднаею. Тамсама.АДЗІН У АДЗІН.

Мех яблык, і ўсе адзін у адзін. Мін., Камар. Пабачце: яблык адзін у адзін. Адзін у адзін чыстыя, сакаўныя. Ні аднаго не забракуеце. Малад. р., Пор. Гаспадар рад, што мае трох парабкоў — адзін у адзін. Ваўк. п., з-пад Лыск. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Змітравы сыны — адзін у адзін, падгалістыя, кучаравыя. Гл. р., Кл.

АДЗІН ЧОРТ. Гл. АДНА ТРАСЦА (халера). З адцен. зніжальн., асудж. Аднолькавыя (пра людзей), з адмоўнымі ці заганнымі якасцямі, схільнасцямі.

АДЗІН ЧОРТ (д'ябал) МАЛЯВАЎ. АДЗІН ЧОРТ (д'ябал) НАМАЛЯВАЎ.

Плачаш, жалішся [скардзішся]. А ты лепшы хіба? А чаго ж прыставаў? Адзін чорт маляваў! Расколы, а не ўнукі. На кару мне вас бог паслаў. Гл. р., пас. Я. Куп. Ну, от, ты на яго, а ты на яе. А як мне — роўныя яны, адзін іх д'ябал маляваў, адзін аднаго не пераважаць, Тамсама. Адзін чорт маляваў. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).Параўн. (у руск. кніжн.): одним миром мазаны.

АДЗІН ЧОРТ (адна халера). Гл. АДНА ТРАСЦА.Адзін-адзінюткі, адзіноцтва.

АДЗІН (адна, адно), ЯК ВОКА Ў ЛОБЕ.

Аднаго разу поп, спавядаючы слабога чалавека, пачаў намаўляць, каб ён ахвяраваў карову на царкву. Дык гаспадар кажа: “А прычым я, ойча духоўны, пакіну жонку дый дзеці альбо і сам буду, калі яшчэ не памру? То ж [дык жа] у мяне ўсяго адна жывінка [адна жывёліна], як вока ў лобе. Ваўк. п., Дварч. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Куды ты пойдзеш? Здурэў! Адзін як вока ў лобе, і мы це [цябе] пусцім? Ваўк. п., Кукл. (М. Фед., ЛБ, І). А чаму вы так? Хоць троячка [форма ацэнкі ад трое], хай двоячка [форма ацэнкі ад двое], а то — адно дзіця, як вока ў лобе? Гл. р., Н. Жыц.АД КАНЦА ДА КАНЦА.

Ну, ужо я пану раскажу ад канца да канца, як гэта было. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). І расказаў ад канца да канца. Тамсама. Так ён стаў усенечка расказваць ад канца да канца. Тамсама.АДКАСНУЦЦА (адчапіцца) АД МАЁЙ (яго, яе) ГАЛАВЫ.

Вечарынку скакаць вунь у клуб ідзіце. Кажу, не пушчу і не пушчу, адчапіцеся ад мае галавы. Гл. р., пас. Я. Куп. І калі яны адкаснуцца ад твае галавы? Каму толькі што трэба — усе ідуць і едуць. Гл. р., Кл. Лілька, сціхні ўрэшце, адчапіся ты ад маёй старой галавы! Мін. р., Радашк.АДКУЛЬ (скуль) НІ ВОЗЬМЕЦЦА (ні возьмуцца, ні ўзяўся, ні ўзяліся).

Стрэльбу на плячо я, а скуль ні возьмецца — воўк. Гродз. р., Бел. Пасталі і глядзім, як будзе. Аж адкуль ні возьмуцца — ідуць брыгадзір і з млячарні адзін. Навагр. р., Навас. Так панапужаліся, столькі страху набрался, адале [раптам] адкуль ні ўзяліся леснікі ўдваіх. Гл. р., Стражы.АДНА ТРАСЦА (халера), АДЗІН ЧОРТ. З адцен. незадавальн. Аднолькава, аднолькавыя; усё адно, тое самае.

Паспрабавалі копамі [насіць сена] і вязкамі насілі — адна трасца, вады па пояс, то і не знасілі. Гл. р., Кл. Ці казённая, ці свая самагонка — адна халера. Атрута толькі на чалавека. Тамсама. Ці старалася ля [для] вас, ці не — адна трасца, тая самая падзяка. Гл. р., пас. Я. Куп. Мне ці за шофера [шафера], ці за трактарыста — адзін чорт. Я лепш на кані рабіцьму. Гл. р., Кл. Ці поп, ці ксёндз — адзін чорт. Баран. р., Гарадз. Не адзін чорт? Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).АДНО ПЯТКІ ЗАБЛІШЧЭЛІ (забліскацелі).

АДНО ШЧАСЦЕ.

Чаго там не бачыла? За свет на вечарынку… Там, а тут — адно шчасце. Гл. р., Весн. Ці на каксагыз, ці на лён — адно шчасце. Куды скажаце, туды пойдзем і рабіцьмем. Палоць умеем, а ў канцылярыі е [ёсць] каму без нас, нявывучаных. Гл. р., Кл.АДНЫМ-АДЗІНІЦА. АДЗІН-АДНЫМ (адным-адзін).

У яе была дачка адным-адзініца. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Быў у іх адзін-адным сын. Сл. п., Вял. Рож. (Тамсама). Нарэшце асталася адным-адна дачка і тая якаясь няўдалая. Сл. п., Чуч. (А. Сержп., СРБП).АДНЫМ ДУХАМ.

Скажаце, то адным духам зробіць усё гэта. Мядз. р., Бр. Тут няма як марудзіць. Пастарайся адным духам. Тамсама.Гл.: як стаць. Гл.: як “га!” Гл.: як бачыш (бач, байч).

АДНЫ ГАДЫ (гадкі). У АДНЫХ ГАДАХ (гадках).

А ты ж з ім хіба не адны гады? Гл. р., Кл. Мне і нябожчыцы Ганне адны гады. Тамсама. Ці вам з Петрусём не адны гады? Гл. р., Кл. А я з сваім дзедам [мужам] — адны гадкі. Гл. р., Згода. Яськаў Юзік і Гэлька Тамашова ў адных гадах. Малад. р., ст. Уша. У адных гадах. Бярэз. р., Кукар. (Хрэстам.). Мы… у адных гадах, разам у школу, разам прызываліся, а сталі няроўныя. Кап. р., Рус.АДНЫ ВОЧЫ ЗАСТАЛІСЯ ў

З хваробы выйшла [пасля хваробы] такая, што толькі адны вочы ў яе засталіся. Мін. р., Сёмк. Гарад. Ну і замуж твой! Зімку перазімавала — і ссохла, адны вочы засталіся. Гл. р., Слаўк.АДНЫМ ВОКАМ.

Тым часам той хлапчук шляўся, шляўся па свеце, надаела яму ў чужых краях вуглы абціраць і захацелася хоць адным вокам зірнуць на сваю родную вёску. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Пастойма мінютку [мінутку, хвілінку], гляньма адным вокам на такое дзіва і пойдзем. Асіп. р., Кар. Ідзеш — то хоць на двор Грышаў адным вокам зірнеш. Гл. р., Слаўк.АДНЫМ СЛОВАМ. 1.

А той з Бабруйску разумны і харошы, адным словам чалавек. Акцябр. р., ст. Рацм. Сваты [сват, сваха, радня свата і свахі] — адным словам людзі. Гл. р., Хал. Памучыўся, але хата, браце, — адным словам. Гл. р., Слаўк. 2.

Сяргей адным словам жыве. Мін. р., Гат. Як рабілі, доўга рабілі — хай сабе, але зрабілі ўсё адным словам, усе зрабілі адно да аднаго. Гл. р., Кл.3.

Увогуле, карацей кажучы. Са значэннем пабочнага словазлучэння.У аднэй [адной] кузні толькі нас, чатырох кавалёў, рабілі. Адным словам, багаты быў калхоз [калгас], хлеба заўсёды хапала. Мін. р., Раўб. (Хрэстам.).АДНЫМ ЦЯГАМ.

А злодзея з пакражай такой дык дагоніш нават пехатой, адным цягам. Малад. р., Вал. (Хрэстам.). За паўдня адным цягам дайшлі. Малад. р., Радашк.АДНЫМ ШВОМ.

Сабакі як зветрылі яе на хвойцы, дык адным швом брэшуць і брэшуць. Дык той кажа: “Ідзіце а пагляньце, што там такое?” Калі слугі глянуць, аж там паненачка сядзіць. Ваўк. п., Пач. (М. Фед., ЛБ, 1). А перуны адным швом б'юць ды б'юць у выварат. Ваўк. п., Шыл. (М. Фед., ЛБ, 1). Адным швом брэшуць. Адным швом люлькі кураць. Нашы калі-нікалі, а тыя адным швом страляюць. Ваўк. і Слон. пп. (М. Фед., ЛБ, ІV). АДПАЛІЦЬ ШТУКУ. Гл. Гл. ЗАТЫЧКА АД (з) ПУСТОГА ДВАРА (хлева). Гл. ШАРВАРКУ АДРАБЛЯЦЬ. каму. Ударамі ці падаючы пашкодзіць вантробы [унутраныя органы]; моцна збіць.

АД (з) ПУСТОЙ БОЧКІ (хаты) ЗАТЫЧКА.

АДРАБЛЯЦЬ ШАРВАРКУ.

АДСАДЗІЦЬ ПЕЧАНЦЫ (печані)

Пойдуць нашы бабы ў лес па грыбы ці рваць ягады, дык ось адкуль ні возьмецца той стражнік ды не то адбярэ грыбы ці ягады, але і хусткі паздзірае ды яшчэ наздзекуецца. Ужо не раз збіраліся нашы дзецюкі адсадзіць яму печанцы, ды ніякім правам не могуць яго злавіць, бо ён, злодзей, вельмі хітры. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Якіх толькі дактароў не справаджалі — нічога не парадзяць, бо яму [пану], мабыць, Рымша адсадзіў печанцы. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., СРБП). От ён падсек яе [галіну] ды раптам і грымнуўся далоў разам з галінаю. Чуць печанцоў не адсадзіў цыган. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП). От, глядзі! За агуркі — як зловіць — адсадзіць печанцы. Малад. р., Радашк. Як забралі майго сыночка на пастарунак, дык усе печані адсадзілі. Ад таго і кроўю харкае. Карэл. р., Лукі. бэбахі адбіць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). вантробы адбіць. Слон. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).АД ЦЁМНАГА ДА ЦЁМНАГА. Гл. З (ад) ЦЁМНАГА ДА ЦЁМНАГА. каму. Гл. ВОЧЫ АДЧЫНІЦЬ каму.АД'ЯДА (пераяда) ДУШЫ (сэрца).

З такім ад'ядай душы хіба зладзіш? Малад. р., Радашк. Ён толькі ад'яда душы, на ліха такі зяць? Тамсама. Ён чалавек як чалавек, а жонка — то добрая ад'яда сэрца. Малад. р., ст. Уша. Няма чаго і табе хваліцца, і сама пераяда сэрца. Мін. р., Папер. пераесці душу (вантробы).

Параўн.:

АЖ ВОКА РВЕ.

Заўсёды сонца свеціць..., грэе як трэба, ды не чутно ні грому, ні бліскаўкі не відно. Усюды зелена, аж вока рве. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР). Прыйшла... пакрова, усе жыты заскарадзелі, што аж вока рве, як глянеш, а на палянцы чорт мае, не ўзышло. Тамсама.АЖ З ГОРЛА ПРЭ (лезе).

Пан багаты, усялякага ў яго дабра многа, аж з горла прэ, а нам няма чаго, каб душу падперці. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Няма праўды, калі ў аднаго з горла лезе, а другі дохне з голаду. Тамсама.АЖНО ПЯТКІ ЗАБЛІШЧЭЛІ (заблішчалі, забліскацелі).

АКУНІ ВУДЗІЦЬ (цягаць).

Ваш брыгадзір ужо акуні вудзіць. Гл. р., Хал. А ты, “кавалерчык”, у кіне акуні вудзіш? Спаць ідзі, кажу. Гл. р., Кл. Сеў ля печы і на сход забыўся. Толькі акуні цягае. Тамсама.АНІ ЛАДУ АНІ СКЛАДУ

АНІ Ў ПЯЦЕ АНІ Ў ГАЛАВЕ

АНІ Ў ТОЙ БОК НЕ ГЛЯДЗЕЦЬ.

АПУСЦІЎШЫ ХВОСТ.

АПУСЦІЦЬ ХВОСТ.

АРАЦЬ ДАРОГІ.

Каб свінні рогі — арала б дарогі (БППФ). Стань гаварыць яму, як трэба жыць, дык ён і папёр араць дарогі, крычыць, што кіне сям'ю, што паломіць усё чыста. Гл. р., Зубар. Слухаю і думаю: нашто тут араць дарогі? Што ты арэш дарогу? Сам не разабраўся і давай біць у хамут. Апомніся, схамяніся, браце ты мой, а то наробіш і сабе і ўсім чорт ведае чаго. Гл.АСАКОЮ СКАКАЦЬ (лезці) У ВОЧЫ.

Асакою скача ў вочы. Лезе ў вочы асакою. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).Гл.: лезці ў вочы. Гл.: сляпіцаю лезці ў вочы.

АСВОЮ ЛЕЗЦІ Ў ВОЧЫ. Гл. СЛЯПІЦАЮ (слепнем) ЛЕЗЦІ Ў ВОЧЫ. З адцен. зняважл. Няздара, дурань. Можна меркаваць, што выраз “асёл маляваны” пайшоў ад вандроўных цыркаў.

АСЁЛ МАЛЯВАНЫ.

Колісь на вучанікоў [вучняў] казаў настаўнік, як хто не вучыцца, тупы ці непаніматны [няздатны], — дык ён: “Ах ты асёл маляваны!” Гл. р., Кл. На іхніх хлопцаў гаварылі “аслы маляваныя”. Тамсама. Што з тым аслом маляваным зробіш? Тамсама.Параўн. (у руск. кніжн.): олух царя небесного.

АСІНКАЮ (асінкі) ЗАЛАМАЦЬ. 1.

Не, я дарогу асінкаю заламаў, болей век не пайду. Буд. -Каш. р., Гус. (Хрэстам.). Як цяпер Зося адкажа і не пойдзе [замуж], то трэба асінкі заламаць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Хоць я яго люблю, але што зробіш? Трэба заламаць асінкаю. Слон. п. (Тамсама). Мусіць, ужо ён ад тае пары асінкаю заламаў касцёл — тыле (толькі) яго там бачылі. Сак. п., Хадар. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).2.

У кленічы: Каб (цябе) асінкаю заламалі — каб [на цябе] смерць. Слонімшч., Зэльвеншч., Ружаншч.АСОЮ ЛЕЗЦІ Ў ВОЧЫ.

АСТАТКІ З ХАТКІ.

Гл. СЛЯПІЦАЮ (слепнем) ЛЕЗЦІ Ў ВОЧЫ. Усё дарэшты. І. Насовіч: кажуць жартоўна, калі хто і апошняга пазбаўляецца або калі хто ў гульні ставіць на кон апошні грош ці прапівае. (І. Нас., СБП).А нашто мне гэткі зяць? Ён астаткі з хаткі выцягае. Бераз. А няўжо ж! Уздумаў купіць машыну. Каб гарэла! Збудзе астаткі з хаткі за машыну. Зарабляць жа не вельмі, а фарсець толькі любіць. Малад. Бяры мае астаткі з хаткі: два рублі з палавінаю. І кішэню, глядзі, вывернуў. Мін.АСЫПАЦЬ ЗОЛАТАМ. АСЫПАЦЬ ЗОЛАТАМ.

Каб так дыхаў, як тое праўда. Яму трэба што — ён табе скажа, што хочаш, дакляруе асыпаць золатам. А потым: “Што ад мяне хочаш?” Во як “золатам асыплю”. Малад. р., Радашк. Даведаўся кароль, пачуў неяк і сказаў: “Зробіш так, каб дачка падужала, — асыплю золатам”. Тамсама. За такую помач я золатам асыпала б. Гл. р., В. АТ САБЕ. 1.

Які там ён добры! Ат сабе садок дый усё. У людзей не такія сады. Карэл. р., Мірат. Ат сабе сець. Лепшае нямаш [няма], то хоць такая хай будзе. Гл. р., Кл.2. Не вельмі, не зусім добра, не зусім як трэба.

Там недалечка жыў мельнік, не то штоб [каб] вельмі, але ат сабе. Сл. п., Чуч. (А. Сержп., СРБП). Рабіць, дык не вельмі ўжо робіць, ат сабе, калупаецца. Карэл. р., Заг.Параўн. (у руск.): не ахти какой, не ахти как.

АХІНУЦЬ (атуліць) КРЫЛОМ (крылейкам, крылечкам).

А ЯК ЖА!

— І вы там будзеце? — А як жа! буду! Гл. р., Кл. — А тое сена растрэсці? — А як жа! Усе копачкі растрасі. Гл. р., Хал. — Вы і сеццю ловіце? — А як жа! Хіба так, як ты аўтаматам [спінінгам]? Што дзень махае і хваста [ні аднае рыбіны] не мае? Гл. р., Сымон. — А што, — пытаецца, — ці аддаў коней? — А як жа! Аддаў. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП).

Гл. КРЫЛОМ (крылейкам) АХІНУЦЬ (атуліць). Як пацверджанне: але (ага, так), інакш нельга, не інакш.

Не зусім добры, не вельмі вартасны, не вельмі што.

Абдорваць грашыма, дарагімі, каштоўнымі рэчамі.

Даць самому сабе зарок, прыняць цвёрдае, беспаваротнае рашэнне — не хадзіць, нагою не ступіць (куды, да каго, па нейкай дарозе).

Назойліва прыставаць, невыносна дакучаць.

Гл. І (ані) У ТОЙ БОК НЕ ГЛЯДЗЕЦЬ. Гл. ПАДТУЛІЦЬ ХВОСТ. Гл. ПАДТУЛІЦЬ ХВОСТ. Рабіць неразумнае, несусветнае глупства. Параўн. з намінатыўным, звычайным значэннем “араць дарогі”: рабіць шкоду (дарога трэба ўсім), рабіць цяжкую працу (убітае дарогі плуг не бярэ). хто, што каму. Гл. НІ (ані) У ПЯЦЕ НІ (ані) У ГАЛАВЕ хто, што каму. дзе, у каго. Гл. НІ (ані) ЛАДУ НІ (ані) СКЛАДУ дзе, у каго.

Гл. ТОЛЬКІ (адно, ажно) ПЯТКІ ЗАБЛІШЧЭЛІ (заблішчалі, забліскацелі). З адцен. жартаўл. Драмаць, спаць (седзячы, “клюючы” носам).

З адцен. пагардл. Празмерная сытасць, перанасычанасць.

Вельмі яркая, сакаўная (зеляніна, рунь).З адцен. асудж. Нікчэмны і нягоднік.

АДЧЫНІЦЬ ВОЧЫ

Параўн.:

Параўн.:

Несупынна, без перапынкаў.

Не спяшаючыся, але заложна, без перадышкі, настойліва [ісці, ехаць, працаваць].

Увогуле добра, ва ўсіх адносінах добра.

Добры, адмысловы, вартасны ва ўсіх адносінах.

Хутка, нядоўга разглядаючы (зірнуць, глянуць, паглядзець).

каго. Пра вельмі схуднелага, змарнелага чалавека, якога пазнаць можна толькі па вачах.

Аднолькавы ўзрост, аднагодкі, равеснікі.

Хутка, спрытна (зрабіць штосьці, збегаць кудысьці).

Толькі адзін (адна, адно), зусім адзін (адна, адно).

Гл. ТОЛЬКІ (адно, ажно) ПЯТКІ ЗАБЛІШЧЭЛІ (забліскацелі). ШТУКУ ЎРЭЗАЦЬ (адпаліць). З адцен. абыяк., незадавальн. Тое самае, усё адно, аднолькава.

Раптоўна, нечакана, невядома адкуль (з'явіцца).

З адцен. дакору, папроку. Перастаць непакоіць, турбаваць, дакучаць.

Усё, усё чыста, па парадку (расказаць, пераказаць, перадаць і падобн.).

Аднолькавыя (якасцю, памерам, вартасцю прадметы, людзі).

Не адстаючы; стройна, як спаборнічаючы.

(адна, адно) ДУШОЮ. Пра адзінокага чалавека, пра адным-аднаго.

Тое самае, няма розніцы (калі параўноўваць людзей, людскія справы, людскія адносіны ці што іншае).

Гл. АДЗІН-АДЗІНЮТКІ (адна-аднюткая, адно-аднюткае). Гл. АДЗІН-АДНЮТКІ (адна-аднюткая, адно-аднюткае). Гл. АДНЫМ-АДЗІНІЦА. АДЗІН-АДНЫМ (адным-адзін). Гл. АДЗІН-АДНЮТКІ (адна-аднюткая, адно-аднюткае).З адцен. спагады, паэтычн. Толькі адзін (адна, адно), зусім адзін (адна, адно). Гл. ЧОРТУ ДУШУ АДДАЦЬ. Усё ад першай да апошняй старонкі ў кнізе (прачытаць, вывучыць).

каго. АДДАЦЬ У ЛЮДЗІ каго. Пасылаць (дзіця) у парабкі (батракі), аддаваць парабкаваць, служыць.

Усю ноч (ночку), ад змяркання да світання.

З адцен. паэтычн. Усе жыццё, вечна.

Вялікая цяга да каго, чаго.

Быць у гарачцы, з высокаю тэмператураю.

Палымнець, палаць.

З адцен. асудж. Ухіляцца ад працы, не быць старанным, працавітым; гультаяваць.

Абыякава, неахвотна (рабіць, зрабіць).

Гл. ВУГЛЫ АБЦІРАЦЬ. Неахвотна, абыякава, ані не стараючыся.

Гл. У ПЕР'Е АБРОСТАЦЬ. З адцен. пагардл. Тупіца, няздара.