Ф. Янкоўскі. БЕЛАРУСКАЯ ФРАЗЕАЛОГІЯ. ФРАЗЕАЛАГІЗМЫ, ІХ ЗНАЧЭННЕ, УЖЫВАННЕ (5)
Цэтлікі: слоўнік, фразеалагізмы, фразеалогія
Катэгорыі: Слоўнікі
В
ВАДЗІЦЬ ДЗЯДЫ.
Вадзіць дзяды. Сак. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Бывае, што другі на сходзе сядзе і давай вадзіць дзяды. Беласт. п. Піва выпіў, дык у кіно дзяды вадзіў. Тамсама.Паралізаваць чыю самастойнасць муштроўкаю, недаверам, пазбавіць каго ўпэўненасці, вол
ВАДЫ ПРАМЫТАЕ НЕ ДАЦЬ. 1.
Такая ліхая, такая ліхая свякруха, што вады прамытае не дасць. З ёю быць — ох і цяжка, вады прамытае не дасць. Гл. р., Кл. Пабачыш: табе яны вады прамытае не дадуць: што зробіш — “не так!”, што скажаш — “не тое!”, падумаеш — “няпраўда!” Хто, а я іх чула і бачыла. Тамсама.Не мець спакою, ходу, праходу.
2.
За воўкам няма прамытае вады, што паганец збыту не дае, прамытае вады не дае, хоць і пастухі пільнуюць худобу. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР). Жыла, а як жыла?!. Нявестка ёй вады прамытай не давала. Мсц. р., Зарэч.Гл. ІСЦІ ВАЙНОЮ. Гл. З БЛЫХІ РАБІЦЬ ВАЛА. Гл. З НОГ ВАЛІЦЦА. чые, каму. ВАНТРОБЫ АД'ЕСЦІ (выесці, дастаць, пераесці) чые, каму. З адцен. пагардл., асудж. Мучыць, даводзіць да знямогі, тэрарызаваць каго.— Пачакайце, хай толькі падрасце, хай толькі ў сілу ўбярэцца, ён з вас, такі халера, вантробы дастане. — Дастане? Ён і цяпер штодня, што ў бога дзень да слёз усіх даводзіць. Казала, пайду, пайду ў Савет, хай пазавуць і пагавораць. Гл. р., Кл. Пайшоў за бургомістра ў вайну, то ўсяму сялу вантробы выеў. Тамсама. Твае хлопцы мне, дальбог, выелі вантробы: іду — абсміхаюць. У двор палак накідалі; ‘шчэ толькі завязь [агуркоў], а ўскочылі і сцерлі ўсю граду. Светл. р., Чэр. Хіба, думаеш, гарэлка на карысць? Яна чалавеку вантробы выядае. Малад. р., Радашк. За гэтыя канькі то ён мне вантробы ад'еў. Тамсама. Калі ўжо штосьці надумаецца, то зрабі, а не — вантробы пераесць. Малад. р., Кр.
Параўн. (у руск.): кишки выматывать.
ВАСТРЫЦЬ (гастрыць) ЗУБЫ
на каго, што. 1. Мець жаданне і быць гатоваму нашкодзіць, нарабіць непрыемнасцей каму.Памочнік даўно на яго вострыць зубы, каб як самому за ляснічага стаць. Навагр. р., Мон. Што там ён зубы вострыць? Праўду сказаў, то і баяцца няма чаго. Гл. р., В.Мець намеры і імкненне захапіць што, авалодаць чым.
2.
Доўга вастрылі зубы на гэты [Свіцязянскі] лес: “Дубоў бы тых сотню!” Навагр. р., Навас. Камбінатаўцы ўсё вастрылі на яго [млын] зубы і не аддалі. Гл. р., Кл. І давай гастрыць зубы на яго. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП).Векаваць, жыць усе жыццё.
ВЕК ВЕКАВАЦЬ. ВЕК ЗВЕКАВАЦЬ.
Маладзенькую мяне замуж аддалі. Я і не думала тут век векаваць. Мо' дваццаць гадкоў глядзела ды чакала, калі дадомку [форма суб'ектыўнай ацэнкі ад дадому] вярнуся. Ажно тут звекавала век. Акцябр. р., Забал. Табе, сынок, з жонкаю жыць і век векаваць, а не мне. Сл. п. (А. Сержп., КАБСП). Тут ён і век звекаваў. Уш. Тут нарадзіўся, тут і век звекаваў, тут я і ў вырай збіраюся. Гл. р., Вольн. Знаць, ...век мне з горам векаваць. Леп. п. (П. Шэйн, БНП, 1962). Маё ўшула [шула] ужо свой век звекавала, мяняць трэба. Гл. р., Кл. Вельмі моцнае, трывалае, носкае (адзенне, начынне, прыладдзе); вельмі трывала, моцна.
ВЕК ВЕКУ ПАДАСЦЬ (і на другі застанецца).
Во боты! Век веку падасць. Кап. р., Аксам. Ну, брат, прыклеіў — век веку падасць і на другі застанецца. Тамсама. Любіць купіць такое, што век веку падасць і на другі застанецца. Карэл. р., Лукі.Заўсёды, з самых даўніх часоў, спрадвеку. Як засведчыла людская памяць.
ВЕК ВЯКОМ. 1.
Наша Вольніца [вёска] век вяком тут стаяла. Гл. р., Вольн. Тут багата ніколі не жылі, багатырамі [багатымі, багачамі] не былі, але век вяком кавалак хлеба быў. Голадам ніколі не зміралі. Тамсама.
Параўн. (у руск.): испокон века (веков).
2.
Мы век вяком вас не забудзем, каб толькі нашай дочачцы ў людзі выйсці. Гл. р., В.Скараціць век, скараціць жыццё (заўчасная смерць, знясіленне ўмовамі, цяжкаю працаю і падобн.).
ВЕКУ ЎКАРАЦІЦЬ (прыкараціць).
Багата каму вайна веку ўкараціла. Гл. р., Зубар. Покуль людзі, дык ты сам сабе зубленкамі [цыгарэтамі, цыгаркамі, увогуле курэннем] укароціш веку. Гл. р., пас. Я. Куп. А завод не ўкарочвае веку? Дым, браце, нідзе не дзяецца. Нясвіж. р., Сноў. Што цяпер! Пільшчык з машынаю, то лёгка і спрытна. А як бывала — пацягні пілу ды пацягні. Піла, брат, прыкароціць веку. Гл. р., Стар.З адцен. жартаўл. ці іран. Вельмі мелка (пра глыбіню ракі, возера, сажалкі).
ВЕРАБ'Ю ПА (самае) КАЛЕНА.
Ого рака! Хіба ж там купацца? Вераб'ю па калена. Мін. р., Сеч. Вот судзьба [лёс]: вады вераб'ю па калена, а чалавека няма. Мсц. р., Пуст. Такая глыбіня, што вераб'ю па калена. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).
Параўн.: кату* па пяту.
ВЕРЗЦІ ГРУШКІ (грушы) НА ВЯРБЕ.
Дык і ён, во гэтак смеючыся: “Вярзеш ты грушкі на вярбе”. Стаўб. р., Мікал. Мо' перастаў бы верзці грушкі на вярбе? Стаўб. р., См.
Гл.: грушкі (грушы) на вярбе.
Гл.: плесці смаловага (смольнага…) дуба.
ВЕРУ МЕЦЬ
на каго. Гл. МЕЦЬ ВЕРУ на каго.ВЕРХ БРАЦЬ (узяць).
ВЕРЫ ДАВАЦЬ (даць)
Гл. БРАЦЬ ВЕРХ. каму. Гл. ДАВАЦЬВЕРЫ каму.ВЕРЫ НЕ ПАНЯЦЬ.
Яны прыехалі. у сваты... дачку сватаць. Яна плача: “Не аддавайце, — кажа, — гэта ваўкалакі!” Яны ёй веры не панялі, узялі яе аддалі. Гом. п. (Е. Рам., БС, ІV). А чаго ж вы ёй не панялі веры? Рэч.Аднастайна і працягла муркаць (пра кацінае мурканне).
ВЕСЦІ КУРНУ (курню*). ЗАВЕСЦІ КУРНУ (курню). 1.
Добра кату: прыгрэецца, наеўшыся, і вядзе курну*. Асіп. р., Лап. Што ты рассеўся [на ката] і вядзеш сваю курню*? Уш. р., Арэх.Пра дзіця-немаўлятка, якое, дрэмлючы, засынаючы, ціха мармыча.
2.
Соску ў рот і давай курну* весці, як той каток харошанькі. Асіп. р., Дубр.Аднастайна хныкаць, паўтараць крыўды, нездавальненне.
3.
Ну, што за дзіця — горкая бяда! Як устане, як завядзе курну, то на цэлы ў бога дзень. Асіп. р., Лап. Перастань курну* весці. Тамсама. Ай, малец, што ты завёў сваю курню*? Звягаеш дзень без канца: “Канфет, канфет!” А дзе я табе вазьму? Уш. р., Арэх. Абманваць, зводзіць.
4.
Курню* нейкую вядзе: кажа, не пажаніліся яны, а тыя даўно разам жывуць. Уш. р., Арэх.З адцен. зніжальн. ці абыяк. Ветраўны, нясталы паводзінамі і лёгкі на слова.
ВЕТРАМ ПАДШЫТЫ (падбіты).
А думаеце ўсе такія ветрам падшытыя? Усе такія маладыя пустыя? Ну, а Пятроў Віктар чым не хлопец? А Хведзяў Віктар? Адным словам хлопцы. А на ўсіх, што ветраныя ўсе, што ветрам падшытыя, няма як [казаць, гаварыць]. Ст. Бабр. Рукі ў яго як рукі, зрабіць умее. Але ж вельмі ветрам падшыты. Гл. р., Кл. Вятрамі падшыты (І. Нас., СБП).Нюхаць, чуць нюхам.
ВЕТРЫЦЬ НОСАМ. ПАВЕТРЫЦЬ НОСАМ.
Глухі не чуе, але ён бачыць, бы арол, і ветрыць носам, бы сабака. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Утоміцца, ляжа аддыхаць [адпачыць], а сабачка не спіць, ветрыць носам ды настаўляе вушы то ў адзін, то ў другі бок. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Выйшлі дзве яшчэ якіясь нечысці ў пастаці чалавека, ...паветрылі насамі, бы сабакі, ці няма чаго непатрэбнага і леглі. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., СРБП).Гл. ВЕЦЕР НОСІЦЬ. каго. ВЯТРЫ ГАНЯЮЦЬ каго.ВЕЦЕР (вятры) ЗНЁС (знеслі) каго. З адцен. асудж., дакору. Пра таго, хто невядома дзе ходзіць, а не дома, не на месцы.
ВЕЦЕР ЗНЁС.
ВЕЦЕР НОСІЦЬ
Скажы, а дзе цябе вецер насіў? Мсц. Як устане — і няма. Куды яго вецер носіць? Тамсама. А дзе вас вятры ганяюць? Уш. р., Лясн. Аз. Прывезлі яблыкі, бульбы. Дык не каб як памагчы, а пабег па горадзе. Бадзяецца недзе. Якая пара! І не прыходзіць. Дзе яго вятры ганяюць? Мін., Камар. Калі ні прыйдзеш — няма іх і няма. Недзе ж вятры знеслі. За дзень кіёск той мо' і паўдня не адкрыты. Уш. р., Вашк.Не наўмысна, без віны (забыць, забыцца на што, пра што).
ВЕЧНЫМ ПРАВАМ.
От гэта якась [неяк, яксьці] на вялікдзень, ці што. А мо' і не. От, вечным правам забыў. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Мы і забыліся на іх вечным правам. Гл.Гл. У ТРУБЫ (у трубу) ВІЦЦА. Упрыгожваць да вяселля кучаравае дрэўца (яно ставілася на покуці).
ВІЦЦА ТРУБОЮ (у трубу, у трубы).
ВІЦЬ ЕЛКУ, ЗВІЦЬ ЕЛКУ.
Маладая бярэ сабе дружак, і яны ўюць елку і спяваюць песні. Ельскі р., Зос. (Хрэстам). Елку ўюць, на пасад ставяць, а пасля маладых на пасад садзяць. Маз. р., Міх.на каго. Мець незадаволенасць, непрыхільнасць да каго і мець схільнасць зрабіць непрыемнае. Можна меркаваць, што “вока не мае” — з “вока (-ам) не мае глянуць”.
ВОКА НЕ МЕЦЬ
З чаго ён на нашу радню вока не мае? Узда. На гэтага лесніка даўно, кажа, вока не маем. Навагр. р., Мірат. Ну, як гэта? Калі жывуць суседзі — усяк бывае. Наш гэты [пра суседа] во на іх даўно, яшчэ з давайны (sic!), вока не мае. Валож. р., Вішн. Што такое не мае вока? Як ненавідзіць каго, як каму хоча нядобрага. Навагр. р., Зубк. Вока не мець на каго — гэта не цярпець кагось. Баран. р., Моўч. Ты скажы, ты мне скажы проста: за што ты, Зося, вока на мяне не маеш? Баран. р., Гарадз. Нешта ды ёсць, калі вока, кажаш, на цябе не мае. Валож. р., Пярэж. Не маюць вока адзін на другога Ілья і Пятро, сярдзітыя, баяцца, каб і не сустрэцца. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП).
Параўн. (у руск.): иметь зуб (против кого), иметь зуб (на кого).
ВОКАМ КІНУЦЬ.
ВОКАМ НЕ ЗГЛЕДЗЕЦЬ.
Што так высока, што так высока [ляцяць самалёты], што і вокам не згледзець! Гл. р., Кл. А ты кінеш [камень] так, штоб [каб] вокам не згледзець? Тамсама. А спутніка [спадарожніка] вокам не згледзіш. Тамсама. Знешне зусім аднолькавыя (пра братоў, сясцёр, падобных людзей).
ВОЛАС У ВОЛАС.
Два мальцы і як вытачаныя. Абодва волас у волас. Як іх пазнаюць? Леп. р., Лясн. Аз.
Гл.: голас у голас.
Гл.: голас у голас, волас у волас.
ВОСЬ (вот, от) ТАБЕ І МАЕШ! ВОСЬ ТАБЕ І РАЗ! ВОСЬ ТАБЕ І НА! ВОСЬ ТАБЕ І ГАЦАЦА!
Вось табе і маеш! Беглі, беглі, папатнелі, ажно а чацвёртай [гадзіне] і поезда няма, адмянілі, кажуць. Малад. р., Дубр. Той пайшоў — чаравіка няма, прыходзіць — ажно і вала нямашака! — От табе, кажа, маеш! — і пайшоў небарака дахаты. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, III? 2). Вот табе і раз! Усё прыгатавалі вяселле рабіць, аж раскідалася [вяселле]. Гл. р., пас. Я. Куп. От табе і раз! Касілі, касілі, а дождж панёс усе чысценечка, і сянінкі не асталося. Гл. р., Хал. От табе і на! Сець развешаў высушыць, прыйшоў, а сеці няма. Тамсама. Адно думалі, а другое зрабілася. Вось табе і гацаца! Мін.ад каго, чаго. Пра вялікае жаданне глядзець з замілаваннем на каго, што (на прыгожага чалавека, прыгожы кругагляд, прыгожую рэч).
ВОЧ (аччу, вачэй) НЕ АДАРВАЦЬ
Трэ' ісці туды, але не мажэ [не можа] ён адарваць аччу ад тае паненкі. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Вашы мацяркі такія дываны ткалі, такія дываны, што глядзіш і воч не адарвеш! А вы хваліце крамнае ды шоўкавае… Гл. р., Кл. Да смерці не забываўся на яе. Як ідзе — стане і будзе глядзець. І на людзях, глядзецьме, не адарве воч. І яна шкадавала, што не за яго пайшла [замуж]. Гл. р., Слаўк. Расце хлопец на падзіў усяму свету. Хто яго ні ўбачыць, то не мажэ [не можа] адарваць аччу. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Вашы крамныя не зроўніш з нашымі. Бывала выткуць дыван, а зірнеш — дык аччу не адарвеш. От-бок ткалі! Гл. р., Слаўк. Па горадзе, у Бабруйску, хадзіла цыганка. Дык людзей тых ля яе! Такая харошая [гожая, прыгожая], што не адарваць воч! Акцябр. р., Рацм.з каго, чаго. ВОЧ (аччу, вачэй) НЕ ЗВЕСЦІ з каго, чаго. Пільна, уважліва, не адрываючы воч, глядзець на каго, што.Пачала скакаць і тая дзеўка, ды так спадабалася яна..., што ён і аччу не мажэ [не можа] з яе звесці. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП). Вечар [каля тэлевізара] і воч ні адна не звядзе. Навагр. р., Скрыш. Усей [увесь] вечар на яе глядзеў і воч не звёў. Навагр. р., Свіц.
ВОЧЫ АДЧЫНІЛІСЯ каму, чые, у каго. 1. Зразумець сутнасць чаго, убачыць тое, чаго нейкі час не бачыў.
Пажыў, то на ўсё яму вочы адчыніліся. Асіп. р., Дубр. Я і дзеткам кажу: маніць не трэба: на ману ўва ўсякага вочы адчыняцца. Гл.Стала лягчэйшае каму жыццё, свет убачыў.
2.
Без свякрухі і заўвіц мне вочы адчыніліся. Жыла і радавалася з яго. Гл. р., В. Паездзіла, наслухалася, навучылася, дык ёй вочы адчыніліся: усё стала лепшае. Акцябр. р., Рацм. Тут мне вочы адчыніліся. Гл. р., Кл.
Параўн. (у руск.): глаза открылись.
каму, чые. Дапамагчы каму ўбачыць, уразумець праўду пра каго, паказаць сутнасць каго, чаго.Жыў і не ведаў. А тады людзі яму адчынілі вочы. Ваўк. п., Дварч. (М. Фед., ЛБ, ІІ, 1). ...Як ён мужыку вочы адчыніў. Тамсама. Прыйшла тут мне паддобрыцца… “Я табе вочы адчыню”. І давай расказваць. А я слухаю толькі. Адале [а потым]: “А табе нашто? Ну, скажы проста: нашто табе?” Гл. р., Кл.
Параўн. (у руск.): открыть глаза.
ВОЧЫ ВЫБІРАЦЬ (выймаць, дзёрці; драць, калоць, пароць)
Пачалі з яго смяяцца людзі, пачалі вочы выбіраць. Горка яму стала, што што б ён ні зрабіў, дык усё кепска, за ўсё яго бэсцяць. Сл. р., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Аддам сваё дзіцятка, каб яны яму вочы выбіралі? Тамсама. Як ні зраблю — не так. За ўсё, за ўсё чысценька лезуць, вочы выймаюць. От сямейка! Гл. р., Кл. Што вы мне вочы колеце? Хіба вінаваты? Хіба я хацеў, каб так выйшлася? Гл. р., Кл. Няма чаго рабіць, пайшоў жабраваць у далёкі край, каб знаёмыя людзі не бачылі і вачэй не калолі яму тым, што ён хваліўся сваім багаццем. Сл. р., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Ну, за што ты, скажы, вочы пораш? Такое бяды! Схадзіла на вяселле, дык дзень пры дні вочы пароць? Асіп. р., Лап. Яны ж гэтакія. Ці ёсць за што, ці няма за што — будуць вочы пароць. Навагр. р., Свіц. Не хачу яе дапамогі: за яе тады будзе вочы мне дзёрці. Малад. р., Радашк. Паддасіся — выдзера табе вочы, не адкаснуцца, не адкараскацца. Гл. р., Кл. Хоча замуж, а малайца няма. Бо не вочы ж драць, калі не хочуць браць. Сл. п., Чуч. (А. Сержп., СРБП). Каб аччу не павыбіралі. Глядзі з імі!.. Ганц. р., Чудз. Вочы павыколваюць. Гл. р., Кл. Павыпорваюць вочы, толькі маўчы ім… Тамсама. Не дам, каб майму дзіцяці павыдзіралі вочы каршакі тыя. Тамсама.каму. Гл. ВОЧЫ ВЫБІРАЦЬ каму.ВОЧЫ ЗАМЫЛЬВАЦЬ (замыліць)
каму. Гл. ЗАМАЗВАЦЬ ВОЧЫ каму.ВОЧЫ ЗАМАЗВАЦЬ (замыльваць)
Перастаньце замазваць мне вочы: сама чую і бачу, як робіце; гаворыце добра, а робіце ліха ведае што. Мін. р., Астр. Гарад. Мы першы раз прыехалі, сталі пытацца ў іх, як тут на работу, каб дзе рабіць. А ён ды думаў, што — во! — мы жыць хочам у іх. Яны і тое, яны і сёе, каб не прыязджалі. Выйшлі, дык Язэпаў Грышка на нас: “Паверылі яму? Ён вам толькі вочы замазваў”. Мін. р., Гат. Ты нам, Сцяпан, воч не замазвай, мы ўжо чулі, што сотак з пяць [канюшыны] у вас было. Ты скажы лепей, адкуль тое сена, што ў тынянцы? Твайго ж не хапіла б так набудаваць [накласці поўна]. Уш. р., Арэх. Каб замыліць вочы солтысу, я шаль цёплы на шыю. Да доктара, скажу, трэба. Малад. р., Бар. Што ты мне вочы замыльваеш? Хіба, думаеш, не бачу? ‘Шчэ і як бачу! Малад. р., ст. Уша.
Параўн. (у руск.): втереть (втирать) очки.
ВОЧЫ ЗАЧЫНІЛІСЯ.
Міхась нядоўга мучыўся, а то лёг, кінуліся, а ў яго і вочы зачыніліся. Гл. р., Кл. Схамянуліся па доктара — а трэба было ехаць аж у Глусак [Глуск] ці ў Клетнае, — аж бачым, у яго і вочы зачыніліся. Гл. р., Стр.Ледзь-ледзь задрамаць, крышачку заснуць.
ВОЧЫ (вочкі) ЗВЕСЦІ.
Як толькі вочы звяду — і сню іх. Гл. р., пас. Я. Куп. За ўсю-ўсюсеньку ноч воч не звяла. Тамсама. Ужо пеўні заспявалі, як ён звёў вочы. Але ж затое як заснуў, дык як убіты. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП). Ідзі, раніца ўжо, хоць вочкі звядзі. Гл. р., Хал. З адцен. пагардл., асудж. Выклікацьзайздрасць.
ВОЧЫ КАЛОЦЬ.
Што ў каго дзеткі чысценькія і харошанькія, і тое ёй вочы коле. Гл. р., пас. Я. Куп. Нашто гусяняткі пабіў? Табе чужыя вочы колюць? Гл. р., Кл. Гэта сусед хіба? Яму ўсё мае вочы коле, хоча, каб нічога ў мяне не было. Гл. р., Весн. Заўжды коле вочы тым людзям, у каторых ад гультайства скура пукаецца. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Як на мяне [як па-мойму], дык маё ліхое [кепскае, дрэннае] мне, а людское добрае — іхае [іхняе]. А ёй заўсяды [заўсёды] чужое вочы коле. Люб. р., Ляск.каму. Гл. ВОЧЫ ВЫБІРАЦЬ каму.ВОЧЫ ПАДНЯЦЬ.
ВОЧЫ ПАДЫМАЦЬ.
ВОЧЫ (вочкі) ПРАГЛЕДЗЕЦЬ.
Убачыла і падумала: мусіць, ты ідзеш. От будзе рады бацька! А маці — дык тая не нажджэцца! Столькі ўсяго ўсякага [за вайну] перажыўшы… Па сынах яна вочы выплакала. А як прыслалі, што ты жывы, яна, яй-богу, вочы прагледзела: ці не ідзеш ты? Гл. р., Кл. Куды з'еду на дзень, дык стане ля хаты і нікуды! За дзень вочкі прагледзіць свае. Гл. р., В. Там дзеткі прагледзелі вочкі свае, што так доўга не было. Бабр. р., Бр.
Параўн. (у руск.): высмотреть глаза.
ВОЧЫ (вочкі) ПРАПЛАКАЦЬ (выплакаць).
Матка па ёй вочы праплакала, не знала, дзе дзелася. Воран. р., Чыж. (Хрэстам.). Вочкі праплакала. Віл. р., Ілья. Што кажаце! Яна з вайны свае вочы выплакала, — два сыны застрэлілі [акупанты]. Гл. р., Кл. Па сынах яна вочы выплакала. Тамсама. Не плач, маладзіца, ты і так выплакала свае вочкі. Ганц. р., Чудз.
Параўн.: Толькі ты не плач, бо выплачаш свае ясныя вочкі. Спалохалася дзяўчынка дый годзе плакаць. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).
Параўн. (у руск.): выплакать все глаза.
ВОЧЫ ПРАЦЕРЦІ.
Надзі троху працёрлі вочы: на ткачыху вывучылася, а цяпер на бухгалтара. А Іван наш не паступіў сёлета, на той год паедзе [паступаць вучыцца]. Уш. р., Судзіл. Другая вочы крыху працёрла, дык на калхознікаў [калгаснікаў] ужо і глядзець не хоча, вынослівая [ганарыстая] стала: не пайду, кажа, за невучонага. Тамсама. Даўней горы [горш] было: бабы кры*ччу сядзелі над кроснамі. А цяперака ва ўсіх вочы працёртыя — то настаўніца, то заатэхнік, а наша во бухгалтарам, лягчэй кусок хлеба заробяць. Уш. р., Вял. Д.
ВУГЛЫ АБЦІРАЦЬ. З адцен. дакору, абыяк. Туляцца, бадзяцца як непатрэбніку.
Як вуглы абціраць ды ў чужыя грады лазіць, хай лепей — каласы збіраць. Гл. р., Слаўк. А твае ж дзе? Абціраюць вуглы толькі. Гл. р., Кл. Тым часам той хлапчук шляўся, шляўся па свеце, надаела яму ў чужых краях вуглы абціраць і захацелася яму хоць адным вокам зірнуць на сваю родную вёску. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).Гл. ВЯЗАЦЬ ВУЗЛІК (вузлікі).Вельмі стамляцца, зморвацца, знясільвацца.
ВУЗЛІК (вузлікі) ВЯЗАЦЬ (завязваць).
ВЫБІВАЦЦА З СІЛЫ. ВЫБІЦЦА З СІЛЫ.
Каб трохі падсілкавацца, выбіваюся з сілы. Стаўб. р., Сверж. Так пазморваліся, так выбіліся з сілы, што ног не пацягнуць, — здаецца, не свае ногі. Гл. р., Кл. Зайшоў у хату і просіцца, каб пераначаваць: з сілы выбіўся зусім. Яны і пусцілі. Дык наляцелі рана, схапілі і расстралялі — і яго і іх [з успамінаў пра фашысцкую акупацыю]. Пух. р., Скобр.
Параўн. (у руск.): выбиться из сил.
ВЫБІВАЦЦА (выбіцца) НА ГАСПАДАРКУ.
ВЫБІРАЦЬ ВОЧЫ.
Гл. УЗБІВАЦЦА (выбівацца) НА ГАСПАДАРКУ. Гл. ВОЧЫ ВЫБІРАЦЬ каму.ВЫБІЦЦА З СІЛЫ.
ВЫБІЦЬ ДУРЫКІ.
ВЫВЕСЦІ З САРОЧКІ
Гл. ВЫБІВАЦЦА З СІЛЫ. Гл. ВЫГНАЦЬ (выбіць) ДУРЫКІ. каго. Гл. З САРОЧКІ ВЫВЕСЦІ каго.ВЫВЕСЦІ НА ЧАЛАВЕКА
Бацька з вайны не вярнуўся. А іх трое і дзеўка чацвёртая. У каго бацька, таму сына лягчэй на чалавека вывесці. Гл. р., Бервы. Ён жа цябе на чалавека вывеў. А ты што нагаварыў на яго? Мін. р., Масл. Пусці*ць на свет кожны дурань пу*сціць. А ты выгадуй, выведзі на чалавека, тады звацьмешся [будзеш звацца] бацька і матка. Акцябр. р., ст. Рацм.каму, з каго. Правучыць каго пакараннем ці якім іншым заходам, адвучыць ад дрэннага нахілення, дрэннай звычкі.
ВЫГНАЦЬ (выбіць) ДУРЫКІ
Ат, не хоча, дык і не вучыцца. Каб добры бацька, выгнаў бы яму дурыкі. Бял. р., Кл. Не слухаюць, дурэюць. Зачапі, дык дурнем прыкінецца, так стане гаварыць! Няма каму выгнаць дурыкаў. Бярэз. р., Папл. — Скора людзі на пальцах будуць тыркаць, што малец зусім ніякі стаў. — Пагадзіце, цётка, прыедзе бацька — выганіць з яго дурыкі. Уш. р., Арэх. От, няма каму з вас выбіць дурыкі!.. Гл. р., Кл.
ВЫГНАЦЬ МАТЫЛІЦУ
ВЫЙСЦІ (вылецець, выпасці) З ГАЛАВЫ.
Зусім забыцца на каго, што, пра каго, што.Падумай! Цэленькі дзень хадзіла, а пра дрожджы выйшла з галавы. Тады на памяць прыйшло, як села ў аўтобус. Лаг. р., Кор. З галавы вылецела. Бял. р., Кл. Грыбы твае выпалі мне з галавы. А пастаялі, дык чэрві стачылі. Гл. р., Кл.Гл. НА ПРАЎДУ ВЫХОДЗІЦЬ. Гл. ВЫХОДЗІЦЬ НАТОЕ, ШТО. (з думкі) каго, што. Перастаць думаць пра каго, што, забыцца пра каго, што, на каго, што.
ВЫЙДЗЕ (выйшла) НА ПРАЎДУ.
ВЫЙСЦІ НАТОЕ, ШТО.
ВЫКІНУЦЬ З ГАЛАВЫ
Дурная ж ты, дачушка. Ці без працы можна жыць? Выкінь з галавы гэтую думку. Хойн. р., Валяц. (Хрэстам.). Яна і забылася на ўсё тое, даўно з галавы выкінула. Сеетл. р., Чэрн. А ты і з галавы выкінуў пра іх? Мін. р., Угл. Слухаць не хацеў. А стала, стала на сваім: хутар той, кажу, выкінь з думкі. Купіш, а ці разжывешся на хутары? І бачылі? Спраўдзілася. У дарозе з Баран. на Навагр. Я, табой, Стэфка, быўшы, і з думкі выкінула б. Як кідаць? А дзе ты будзеш рабіць? Робіш — і рабі. Малад. р., Радашк.з каго. ВЫКРУЦІЦЬ СЫРЫЦУ з каго. З адцен. асудж. Здзекавацца з каго, муштраваць каго; абязвольваць каго. Сырыца [у беларускіх гаворках яшчэ сырамец, сырамяць] — саматужна апрацаваная скура, пры апрацоўцы яе доўга вымочваюць, мнуць, выкручваюць.
ВЫКРУЧВАЦЬ СЫРЫЦУ
Выб'ецца наверх і давай выкручваць сырыцу, ды з каго? З кім разам гадаваўся. Зрабілі [нямецкафашысцкія акупанты] сабаку таго за бургамістра, дык ён і пачаў. Дараваць яму? Ніколі. Гл. Пападзецца ў мае рукі — выкручу сырыцу. Гл. р., Кл. Яго жонка не такая, з яе сырыцы не выкруцяць. Тамсама.
Параўн. (у руск.): вить (из кого) веревки, душу доставать.
ВЫЛЕЦЕЦЬ З ГАЛАВЫ.
ВЫНЕСЦІ ЗА НОГІ
Няўжо ж! Смех яму з хворага чалавека. Што думае? Калі здаровы такі, дык і смерць не возьме? Мо' раней за каго вынесуць за ногі. Гл. р., Кл. Нічогая [слабая, нядужая, хворая]. Ці дажыву да вялікадня? Мусіць, да цяпельца вынесуць за ногі. Тамсама.Гл. ВЫЙСЦІ З ГАЛАВЫ. Вельмі старацца, старацца на ўсю сілу.
ВЫПАСЦІ З ГАЛАВЫ.
ВЫПІНАЦЦА СА СКУРЫ.
А ты ж крычаў, ты ж выпінаўся са скуры, што ён за ўсё вінаваты. Карэл. р., Тур. Ты не вельмі выпінайся са скуры зраўняцца з імі. Малад. р., ст. Уша. Ты са скуры не выпінайся. Узяўся даказваць!.. Хіба твая праўда? Тамсама.
Параўн. (у руск.) : из кожи лезть.
ВЫПІНАЦЬ ЖЫЛЫ.
ВЫПЛАКАЦЬ ВОЧЫ (вочкі).
ВЫПРУЦІЦЬ НОГІ.
ВЫСОКА НОС НЕСЦІ.
ВЫТВАРАЦЬ (вычвараць) ШТУКІ (штучкі).
Ужо сабраліся вытвараць штукі. Бял. р., Кл. Выпіў мо з пляшку дый пачаў вычвараць розныя штукі. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Добры быў князь Каханка, толькі ён вельмі любіў шуткаваць да вычвараць розныя штукі. Сл. п., Бох. (Тамсама). Яго дражнілі Штукар, затым што... такія вычвараў штукі, што і не прыдумаць. Сл. п., Вял. Рож. (Тамсама). І пайшлі штучкі вытвараць. Пух. р., Шацк.Гл. ВЫТЫКАЦЦА З ЯЗЫКОМ. З адцен. асудж., дакору. Нечакана і недарэчы казаць штосьці, выскокваць са словам; выдаваць сябе.
ВЫТКНУЦЦА З ЯЗЫКОМ.
ВЫТЫКАЦЦА З ЯЗЫКОМ. ВЫТЫКАЦЬ ЯЗЫК. ВЫТКНУЦЦА З ЯЗЫКОМ. ВЫТКНУЦЬ ЯЗЫК.
А ты там не вытыкайся са сваім языком. Малад. р., Удр. Каб не выткнуўся з языком, даўно дома быў бы. А так — рабі. Гл. р., Сымон. Ты малы ‘шчэ і не вельмі вытыкайся з языком. Без цябе ведаюць. Гл. р., Кл. Чорт мяне пацягнуў выткнуцца з языком. Кап. р., Ванел. Выткне язык, а тады цмакае: “Ах, нашто? Які я дурань!” Падумай і скажы. А то… Малад. р., Шал. Не вытыкай языка, дзе не просяць. Мін. р., Даўб.на каго. Гл. ПАЛЬЦАМ ВЫТЫКАЦЬ на каго.ВЫХОДЗІЦЬ НАВЕРХ. ВЫЙСЦІ НАВЕРХ.
Больш за дваццаць з вайны прайшло, а і цяпер выходзіць наверх, як рабілася. Малад. р., Радашк. От, такі і выйшла наверх. Ваўк. п., Мал. Азяр. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Як ні круцілі з насеннем, але наверх выйшла. Асіп. р., Дубр. Хацеў начальнікаў падкупіць, аднаго, нейкага сквапнага, падкупіў, а другога і не ўзяў. Во гэтта і наверх выйшла. Махлюй — а наверх выйдзе хоць калі. Навагр. р., Свіц. Праўда, як аліва, выйдзе наверх. Праўда заўсёды наверх выйдзе. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Як ні хавай — як што зробіш, — а наверх усё адно выйдзе. Гл. р., Сымон.
Параўн. (у руск.): выйти наружу.
ВЫХОДЗІЦЬ НА ПРАЎДУ.
ВЫХОДЗІЦЬ НАТОЕ, ШТО. ВЫЙСЦІ НАТОЕ, ШТО.
Як чую, што ты кажаш, дык выходзіць натое, што ты адзін усё ўсякае нажываў, а я не? Гл. р., Вольн. Сварыліся, сварыліся, а выйшла натое, што ні адной. Так і ў вас выйдзе натое, што нікому не будзе. А некаму спадзе. Малад. р., Радашк. — От, — кажа, — мусіць, Клін украў, то яго работа. Што тут рабіць? Рада ў раду, выйшла натое, што пайшлі на скаргу... Ваўк. п., з-пад Росі (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).(гізунты, жылле) чые, з каго. ВЫЦЯГНУЦЬ ЖЫЛЫ (гізунты, жылле) чые, з каго. Мучыць каго працяглаю і цяжкаю працаю, здзекавацца з каго.Выцягвалі з нас усе жылы. Налогі [падаткі] былі вялікія. Ельскі р., Зос. (Хрэстам.). Які пан, такі і падпанак. Бацькавы цягнулі жылы, і я батракаваў, за парабка быў да самай барады. Малад. р., Бак. Годзе мне ўжо работаць [рабіць, працаваць] на цябе! Ты і так ужо жылле павыцягваў з мяне. Бых... п. (Е. Рам., БС, ІV). Стаў некалі на сходзе: “Вы ж, багацеі, жылле з нас выцяглі”. Гл. р., Кл. З ім звяжыся — гізунты выцягне. Светл. р., Чырк. (Матэр. для сл.). Каб яму воля — ён гізунты з цябе выцяг бы (выцягнуў бы). Гл.
Гізунты — ням. gesund — здаровы, die Gesundheit — здароўе.
ВЫЦЯГНУЦЦА ЯК ЛУТ. ПАВЫЦЯГВАЦЦА ЯК ЛУТЫ.
Пабачце, які наш Толік! Выцягнуўся хлопец як лут. — А чые такія падгалістыя два [хлопцы]? — Разам з Толем вучацца. Усе ўтрох выцягнуліся як луты. Гл. р., Кл. Па адным [сыну] у хаце, дык у доглядзе і выцягнуліся як луты. Тамсама. Хлопцы павыцягваліся як луты. Тамсама.Гл. НОГІ ВЫПРУЦІЦЬ (выцягнуць). З адцен. дакору. 1. Ускладняць справу, адносіны, збіваць з панталыку.
ВЫЦЯГНУЦЬ НОГІ.
ВЯЗАЦЬ ВУЗЛІК (вузлікі). ЗАВЯЗАЦЬ ВУЗЛІК (вузлікі).
Было ўсё як трэба: надумалі і рабілі. Ніхто нічога. Дык не ж! Разумны знайшоўся, прыехаў, усё перакруціў, усё скруціў. Завязаў вузлік і паехаў, а вы тут ламацьмеце галаву: ці прадаць зруб, ці канчаць [будаваць хату]. Трасца яго ведае! Гл. р., Кл.Зводзіць, сварыць (людзей) нагаворамі, пляткарствам, пляткарыць.
2.
Алесь — кажуць, даўно няма, памёр, — седзячы ў нас ватэттах [вось тут], казаў: “Гушча — на ўсе Блізніцы [назва вёскі] чорт. Ці рабіць што рабіў, а ціхенька вузлікі вяжа, каб мы сварыліся”. А ў вайну зусім скруціўся. Гл. р., Кл.(далёкая, доўгая) ПЕСНЯ. Тое, што няскора здзейсніцца, збудзецца, ажыццёвіцца; вельмі працяглая справа.
ВЯЛІКАЯ
Прыдумаў ты вялікую песню: пакуль даб'ешся свайго, і жыць не будзе калі. Малад. р., Радашк. Рабіць масты на канаве, на гаці, браце, вялікая песня: нарэж лесу, павывозь яго, пазабівай палі — о-о-о-о! Гл. р., Кл. Калі, хлопча, думаеш пра хату [набыць хату, дом], то чым меў будавацца, лепш гатовую купі. Будавацца — дык хата з цябе кішкі выцягне, паставіць хату табе вялікая песня. Тамсама. Хочаце самі ехаць, сядайце і едзьма, а ехаць па ўсё вашае, грузіць там, назад ехаць, — то доўгая песня. Клецк. Дамоў бегчы — доўгая песня, мо' цётка Ганна дасць нам мех. Ушац. р., Арэх. Бацьку сынаў хлеб — далёкая песня. Ст. Орша. Прызнацца, хлеба ўмалення, новага выжыдаць няскора, ‘шчэ далёкая песня. Арш. п. (Е. Рам., БС, ІV). Гл. ШТУКА ВЯЛІКАЯ! Вялікія гады каму — шмат год каму (з нараджэння).
ВЯЛІКАЯ ШТУКА!
ВЯЛІКІЯ ГАДЫ. 1.
А яму хіба вялікія гады? Барада сівая, а гады не такія вялікія. Гл. р., Кл. Яму ўжо вялікія гады. Гл. р., пас. Я. Куп.
Гл.: у вялікіх гадах.
2.
А з таго ўжо вялікія гады. Гл. р., Кл. Як Бараноўскі тут быў за настаўніка — ужо вялікія гады, мала хто і помніць пра яго. Тамсама.на каго. Гл. ГОРЫ ВЯРНУЦЬ на каго.ВЯТРЫ ГАНЯЮЦЬ
каго. Гл. ВЕЦЕР НОСІЦЬ каго.
ВЯРНУЦЬ ГОРЫ
Шмат год прайшло (пасля здарэння, выпадку, падзеі).
Хутка, за кароткі час вырасці, стаць высокім, доўгім на рост, але тонкім (пра дзяцей, юнакоў). Лут — маладзенькая ліпка, гонкі парастак на ліпе.
ВЫЦЯГВАЦЬ ЖЫЛЫ
Гл. НА ПРАЎДУ ВЫХОДЗІЦЬ. Атрымліваецца, што; так атрымліваецца, што.
Выяўляцца, станавіцца вядомым [пра тое, што рабілася, дзеялася патаемна].
ВЫТЫКАЦЬ ПАЛЬЦАМ
Гл. ПЯЦЬ ЖЫЛЫ. Гл. ВОЧЫ ПРАПЛАКАЦЬ (выплакаць). Гл. НОГІ ВЫПРУЦІЦЬ. Гл. НОС ВЫСОКА НЕСЦІ.Выдумляць, камеднічаць, гарэзаваць, жарты строіць, кепікі строіць.
Гл. ВЫЙСЦІ З ГАЛАВЫ. каго. Пахаваць каго. Фразеалагізм ад старадаўняга звычаю: нябожчыка выносяць з хаты нагамі наперад.
з каго. Гл. МАТЫЛІЦУ ВЫГНАЦЬ з каго. каго. Вывесці ў людзі, дапамагчы стаць чалавекам, заняць месца ў грамадзе, у грамадстве.
Падвучыцца, вывучыцца, атрымаць любую адукацыю, хоць якую спецыяльнасць.
Многа, доўга плакаць.
Гл. ПАДЫМАЦЬ ВОЧЫ. Гл. ПАДЫМАЦЬ ВОЧЫ. Змучыцца доўгім чаканнем; стаміць зрок, вочы, доўга і напружана ўзіраючыся.
ВОЧЫ ПАВЫДЗІРАЦЬ
Памерці, жыццё скончылася.
каму. ВОЧЫ ЗАМАЗАЦЬ (замыліць) каму. Уводзіць у зман, свядома няпраўдзіць.
ВОЧЫ ДЗЁРЦІ (драць)
каму. ВОЧЫ ПАВЫБІРАЦЬ (павыймаць, павыдзіраць, павыколваць, павыпорваць) каму. З адцен. асудж., дакору. З'едліва ўпікаць, здзекліва дакараць.
ВОЧ (аччу, вачэй) НЕ ЗВОДЗІЦЬ
Як вокліч з выпадку чагосьці нечаканага, дзівоснага, выказванне здзіўлення, расчаравання.
Гл. КІНУЦЬ ВОКАМ. Вельмі цяжка ўбачыць ці зусім не ўбачыць, не заўважыць, не разабраць.
Не паверыць, не даць веры.
Гаварыць несусвеціцу, небывалае, абы-што.
Ніколі (не забыцца — у абяцанні, клятве).
ВАЙНОЮ ІСЦІ (пайсці).
ВАЛА З БЛЫХІ РАБІЦЬ.
ВАЛІЦЦА З НОГ.
ВАНТРОБЫ АД'ЯДАЦЬ (даставаць, пераядаць)
Пят, 14 кастрычніка 2011
Слоўнікі