Ф. Янкоўскі. БЕЛАРУСКАЯ ФРАЗЕАЛОГІЯ. ФРАЗЕАЛАГІЗМЫ, ІХ ЗНАЧЭННЕ, УЖЫВАННЕ (6)
Цэтлікі: слоўнік, фразеалагізмы, фразеалогія
Катэгорыі: Слоўнікі
Г
ГАД ПЕЧАНЫ.
Пазабіралі сынкоў маіх гады печаныя, і не вярнуліся, а паліцаі памагалі ім [нямецкім акупантам]. Гл. р., Кл. На памінках напіўся — і спяваць. Спяваў бы ты на хлеб, гад печаны. Навагр. р., Свіц. У нас так і не кажуць, а тыя разы блізніцкія [з вёскі Блізніцы]: “Куды, гад печаны, ты прыгнаў тавар [жывёлу] пасвіць?” Гл. р., Кл.Гл. ВЯЛІКІЯ ГАДЫ. Вельмі рэдка, з вялікімі, працяглымі прамежкамі. І. Насовіч: кажуць пра рэдкаснае з'яўленне чагосьці (СПБ).Гады ў рады. Ваўк. і Слон. пп. (М. Фед., ЛБ, ІV). Ён не вельмі што аказваецца: напіша гады ў рады, што жыве на свеце, — і маўчыць. Асіп. р., Лап. Як там часта? От! Зазірне гады ў рады на дзень, а то і не на ўвесь. Віл. р., Буцькі.
Параўн. (у руск.): в кои веки.
ГАЛАВОЮ ЗАХАДЗІЦЬ.
ГАЛАВОЮ КРУЦІЦЬ.
ГАЛАВОЮ НАЛАЖЫЦЬ.
Налажыў галавою. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Тут баба варажыла, галавою налажыла, тут будзе кут [так званая лічылачка — вершык у дзіцячай гульні]. Мін. Каб ён пайшоў ды не вярнуўся! Каб ён галавой налажыў, такі бацька, што дзяцей сваіх не глядзіць. Малад. р., Радашк. Швэндаўся, пакуль недзе галавой налажыў. Дзярж. р., Фан.Гл. НА ГАЛАВЕ (на галавах) ХАДЗІЦЬ. Засумаваць, замаркоціцца, затужыць.
ГАЛАВОЮ ХАДЗІЦЬ.
ГАЛАВУ ЗВЕСІЦЬ (павесіць).
Чаго галаву звесіў? Ці грошай не ўзяў? Мін. р., Засл. Няшчасны Егар... задумаўся і галаву павесіў. Рагач. п., Шарах. Б. (Е. Рам., БНК). А ты б не звесіў галавы, каб так у цябе было, як у мяне? Віл. р., Раёўка.Гл. ГАЛАВУ ЗВЕСІЦЬ (павесіць). Мець дзе галаву прытуліць — мець прытулак, не мець дзе галаву прытуліць — не мець прытулку.
ГАЛАВУ ПАВЕСІЦЬ.
ГАЛАВУ ПРЫТУЛІЦЬ (дзе, няма дзе).
Як у цябе, бабка, [ёсць] дзеці, то не журыся: не шукацьмеш, дзе галаву прытуліць. Гл. р., пас. Я. Куп. А хаты, хоць і старая, не прадавайце. Ці мала як? А мо' і трэба будзе каму галаву прытуліць? Усяк бывае, дзеткі. Гл. р., Кл. Павыходзілі з лесу [з часоў вайны], і ні ў кога няма дзе галавы прытуліць. Гл. р., Хал. Зарана ты клапоцішся, што няма дзе галавы прытуліць. У такіх гадах бедаваць? Баран. р., Кут. Не мае дзе галавы прытуліць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Загінуць, знявечыцца, скалечыцца.
ГАЛАВУ СКРУЦІЦЬ.
Запрэгчы такога гарачага жарабка? Дык ён кагосьці растрасе і сабе галаву скруціць. Гл. р., пас. Я. Куп. Ідзе, спатыкаецца на каладдзё ды на завалы. Узбіўся на выскаць, чуць галавы не скруціў. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП). Бяжыць, ляціць, як галавы не скруціць. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП).
Параўн. (у руск.): свернуть шею.
ГАЛАВУ СУШЫЦЬ. 1.
Гуляй, донька, пакуль гуляецца. А там дзеткі, клопат усякі, будуць табе галаву сушыць. Стаўб. р., Сверж. Галоў [галаву] сушыць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Працягла і настойліва вучыцца.
2.
А ці стоіць [варта] столькі сабе галаву сушыць? Пасля школы ў інстытут, а тады ‘шчэ тры ці чатыры гады? Ого! Дваццаць гадоў сушыць галаву з кніжкамі? Жыў бы, як жывуць. Год чытае, на месяц нейкі прыедзе — і зноў чытае. Тамсама.
Параўн. (у руск.): мозги сушить.
ГАЛАВЫ НЯМА.
Што з таго, што харошы [гожы, прыгожы], а галавы няма? Гл.Няздатны (да навукі, вучобы чалавек). Як галавы няма, то нашто той дзесяты клас? Вучыцца няхай той, каму навука ідзе. Дзярж. р., Чарк. 3.
Слабая, кепская памяць. У мяне так цяпер галавы няма, так няма! Што дзе дзену, дык паўдня шукацьму. Гл. р., Кл.ГАЛАСОК ПРАВЕСЦІ.
Як памёр мой хлопец, і галаска чатыры гады нідзе не правяла. Люб. р., Чыж. (Лінг. зб.). Як хто жалобу носіць, то няможна і галаска правесці. Гл. р., Слаўк.каму, чаму. Гл. ДАВАЦЬ ГАНЬБУ каму, чаму.ГАРАДЗІЦЬ ПЛОТ.
ГАРАМ ГАРЭЦЬ.
Абрыдалі мне гэтыя соткі [прысядзібны ўчастак]. Хай яны гарам гараць. Валож р., Пярэж. Гараць яны гарам гэтыя твае заработкі: зарабляць зарабляеш, а толку з гэтага? Мін. р., ст. Белар. Усяк бывае: робіш другі раз, а не так: “Каб гарам гарэла!” Карэл. р., Сін. Слаб. Ну і дарожка! Каб гарам гарэла. Кап. Хай яны гарам гараць, усе вашыя прыстройствы! Праз іх нагу збіла. Уздз. р., Маг.Уз'язджаць (на цяжка нагружанай машыне, падводзе; на веласіпедзе, матацыкле) на гару.
ГАРУ БРАЦЬ. ГАРУ ЎЗЯЦЬ. 1.
Такія горы, што адну чуць узяў: крутая, мокрая, слізкая. Бераз. Як гару возьмеш, то, лічы, мы прыехалі дахаты. Мін. р., Лек. Выяўляць сілу, моц (пра чалавека).
2.
Гэты слабы, а ты дык гару ўзяў бы? Абодва вераб'ёвая сіла. Малад. р., Вал. Такі малады, гэтакі спрытны! Ён гару возьме. Малад. р., Радашк.Гл. СКУРА ГАРЫЦЬ. Гл. АГНЁМ ГАРЭЦЬ (палаць). Гл. ГАРАМ ГАРЭЦЬ. на каго, што. Гл. ВАСТРЫЦЬ ЗУБЫ на каго, што.ГАСЦІНУ МЕЦЬ.
Кум у кума гасціну меў. Ваўк. п., Лыск. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). І я там калісь меў гасціну. Ваўк.чые, з каго. Гл. ВЫЦЯГВАЦЬ ЖЫЛЫ (гізунты, жылле) чые, з каго.ГЛАДЗІЦЬ ЗА ШЭРСЦЮ
Як цябе гладзіш па шэрсці, то сяк-так, а як чуць што малечку не па табе, дык хэўры канец. Акцябр. р., ст. Рацм. Разбудраў [раздурэў], бо разбудрылі [раздурылі], усё па шэрсці гладзілі, дагаджалі ўсе ўсімі. Гл. р., Кл.Не ведаць, не разабраць; розуму не дабраць.
ГЛУЗДУ НЕ ПРЫЛАЖЫЦЬ.
От жа дзякуй табе, сябра, што навучыў мяне ды памог, як ратавацца ў бядзе, а то б я і глузду не прылажыў. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Сяджу, во, маракую, ніяк глузду не прылажу. Лях. р., Мін.З адцен. асудж., папроку. Гаварыць неразумнае.
ГЛУПСТВА ПЛЕСЦІ.
Была і ў нас такая спрэчка. Я не стрымала: кінь, кажу: пляцеш глупства нейкае. Віл. р., Будсл. Ведаць не ведае, а бярэцца. Выйшаў гэткае глупства плесці, што сорам слухаць. Тамсама. Ат! Не пляці ты глупства. Абы што… Малад. р., Радашк.
Параўн. (у руск.): плести чепуху, молоть вздор.
ГЛУХАЯ ЦЯЦЕРА.
ГЛУХІ ЦЕЦЯРУК.
ГЛЯДЗЕЦЬ НА ПАПОВЫ САНІ.
І мне ж было цяжка. Так што глядзеў на паповы сані. Кап. р., Аксам. Ужо глядзіць на паповы сані, а кепства людзям робіць. Тамсама.Рупіцца пра свой выгляд, пра здароўе; берагчы сябе, сваё здароўе.
ГЛЯДЗЕЦЬ СЯБЕ.
Разумны, харошы [прыгожы]. Скажыце, такі спакойны і вельмі глядзіць сябе, шануецца. Дзіва, што дзеўкі аж растаюць. Гл. р., Слаўк. Ты, мае дзеткі, глядзі хоць сябе. Я — старая, як е [ёсць], так і добра, а табе жыць трэба, слабы ты. Глядзеў бы сябе, а не мне слаць вагэтае [вось гэтае]. Гл. р., Кл. Самой трэба глядзець сябе. Мо’ ж не маленькая, што і сябе не глядзіш! А то апусцілася, што скора з цябе смяяцца стануць. Малад. р., Радашк.
Параўн. (у руск.): следить (смотреть) за собой.
ГЛЯДЗЕЦЬ УГАРУ.
ГЛЯДЗЕЦЬ У ЧАРКУ (глыбока). ЗАГЛЯДАЦЬ У ЧАРКУ (глыбока).
Ці не чула? Прыязджалі ж сыны нашага. Адзін, большы, Іван, — ого! Жонка харошая, сыны два харошыя, вельмі адзетыя. А меншы — той што? Той любіць глядзець у чарку глыбока. Бабр. р., Міхал. Дужа глыбока глядзеў у чарку. І дзе іх [грошай] набрацца? Мсц. р., Ход. Глядзіць у чарку глыбока. Мсц. р., Баг. (М. Гар., НП). Перастаў бы ў чарку заглядаць. Мсц. р., Зар. Э, кумок-галубок, няхай той серадзіць [посціць у сераду], хто ўгору глядзіць. Арш. р., Выс. (Е. Рам., БНК). Зачаста глядзеў угару, а і служба не любіць гэтакіх. Докш. р., Даўг. каго, што ЯК ВОКА. Вельмі старанна і беражліва даглядаць, рупліва зберагаць, ахоўваць каго, што.Дзіцятка тое глядзяць як вока. Асіп. р., Лап. Мо ж не забыўся: у нас быў пастушок, Марцін з Бабровіч, ото старанны і разумны хлопчык. Тавару глядзеў як вока. Гл. р., Кл. Прыедзе, дык усякі раз з кніжкамі і паперкамі. Што як што, а паперкі свае кладзе і накажа [загадае, папярэдзіць]: “Глядзі, мамка, іх як вока!” Тамсама.
Параўн. (у руск. кніжн.): беречь как зеницу ока.
ГНАЦЬ У СУГОН
каго куды. Гл. ГОНАМ ГНАЦЬ каго куды.ГОД АД ГОДУ.
За маёю памяццю не было пяску. Год ад году пяску болей, голы сыпучы пясок. Нараўл. р., Даўл. (Хрэстам.). Пасёлак [імя] Янкі Купалы год ад году большае і большае. Там і вуліца простая, шырокая. А нашае Клетнае меншае, бо гразі на вуліцы багата. Гл. р., Кл. Не то валоў — і коней у нас год ад году меней. Бо ім рабіць няма чаго. Столькі машын! Тамсама.Прычытваючы, голасна плакаць.
ГОЛАСАМ ГАЛАСІЦЬ.
Хавалі, дык голасам галасіла, а схавалі і забылася. Малад. р., Вал. Яны ўжо голасам галосяць, баяцца тае бяды, якое яшчэ і не бачна. Сл. п., Пярэвал. (А. Сержп., КАБСП). Прыхіліўшы галовачку, голасам галосіць. Гом. п., Дзятл. вол. (З. Радч., ГНП). Азывацца, заяўляць пра сябе, пра сваю прысутнасць, пра тое, што жывеш.
ГОЛАС (галасок, галасочак) ПАДАВАЦЬ. ГОЛАС (галасок, галасочак) ПАДАЦЬ.
Гадоў з дваццаць голасу не падаваў. Ато, бач, пасылкі шле. Пух. р., Жыц. Як нарвецца, што багата грыбоў, то голасу не падасць. Крычы ці не крычы — маўчацьме. Хітрасць такая. Гл. р., Кл. Можа каму голас падавала, а цябе і не чакала? Віл. р., Раёўка. Тонкі голас падавала. Баран. р., В. Чарн. Падай, мілы, галасочак. Карэл. р., Лукі. Маўчыць, хоць бы галасок падала. Дзярж. р., Чарк.Зусім аднолькавыя (пра голас, тэмбр голасу, манеру гаварыць, спяваць).
ГОЛАС У ГОЛАС.
Меншая — голас у голас як большая [пра сясцёр]. Гл. р., Кл.
Гл.: волас у волас.
ГОЛАС У ГОЛАС, ВОЛАС У ВОЛАС.
Голас у голас, волас у волас. Лід. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). А калі возьмеш мяне замуж, дык я дванаццаць сыноў спараджу — голас у голас, волас у волас. Гарад. п., Вараўл. вол. (Е. Рам., БНК). Дванаццаць малайцоў голас у голас, волас у волас. Сен. п. (Е. Рам., БС, ІV).
Гл.: голас у голас.
Гл.: волас у волас.
ГОЛАСУ (галасочку) ДАЦЬ.
ГОЛЫ ГАЛЬЦОМ. 1.
Мо’ і гэта ваш вучаны розум? Голыя гальцом дзень на сонцы пякуцца!.. Гл. р., Бяроз.Такі, у якога анічога няма, ніякае маёмасці.
2.
Прыйшоў з вайны голы гальцом. Зразу абпазычыўся вельмі, а ўзяўся, узяўся і абжыўся. Гл. р., Бабр. А ці чулі? Смеху было! Сталі ўсе ўсімі крычаць на прымака, сталі сварыцца на яго ды казаць на яго, што такі ды сякі, што голы гальцом прыйшоў, дык ён што? Дык ён, доўга не думаючы, усё скідаў у кучу, і з сябе ўсё ў кучу, тады: “Наце вам усё вашае і дачку вашу!” І пайшоў. Бабр. р., Брожа.каго куды. каго куды. Настойліва, неадступна прымушаць, выпраўляць кагосьці кудысьці.Гонам гоняць з хаты, (І. Нас., СБП). Прыходзіць кажанны [кожны] вечар, сядзіць, курыць, даядае [дакучае], хоць яго гонам гані. Уш. р., Арэх. Большую, дальбог, гонам гнала замуж, пакуль не збыла з бацькавае хаты. Ст. Бабр. Я ж зусім сходалася, а вы гонам гоніце — рабіць і рабіць. Ці мне палячыцца не трэба? Леп. р., Вор. Хто цябе гоніць у сугон? Заўтра дакосім. Мсц. р. (Г. Юрч., Пол.).Нагаравацца, намучыцца, набрацца мукі.
ГОРА ПРЫНЯЦЬ.
Цяпер — дзякуй богу. А колькі яна прыняла гора, удавою астаўшыся з вайны!.. Гл. А я ж табе гаварыў...: пацярпі, гора прымі. Гор. п. (Е. Рам., Б С, ІV).Вельмі горбіцца, гнуцца; мець выгляд аслабленага, знясіленага, бездапаможнага.
ГОРБІЦЦА Ў ТРЫ ПАГІБЕЛІ. ЗГОРБІЦЦА Ў ТРЫ ПАГІБЕЛІ. 1.
Як скажуць [мядзведзю]: “Пакажы, як ідуць на прыгон!” — дык згорбіцца ў тры пагібелі і чуць ногі перастаўляе. Глыб. р., Лаз. (Хрэстам.). Чаго ж так згорбіўся ў тры пагібелі, як свіны татка? Малады, называецца. Мо’ каго б пагрэў, то ссінеў, скурчыўся… Гл. р., Кл.Стаць празмерна паслухмяным і пакораю.
2.
А я не люблю такіх: трэба што папрасіць, дык пойдзе, стане, згорбіцца ў тры пагібелі, — пашкадуйце яго! Гл. р., Ад. Яна і век так: як хто са сваіх прыйдзе, пачынае горбіцца ў тры пагібелі. І ўсё просіць, усё просіць. Гл. р., Кл.Як спагада, спачуванне (камусьці, самому сабе), як роспач (пры няўдачы, памылцы, няшчасці).
ГОРКІ ДЫ НЯШЧАСНЫ.
— Я ж горкі ды няшчасны, — закрычаў Нічыпар, — прапала мая галоўка! Гэта ж укралі маё сена. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Горкая ды няшчасная я! Нашто пусціла адно [дзіця] такога холаду?! Гл. р., Кл.
Гл.: бедны ды страдны.
ГОРКІ ХЛЕБ.
Што з дастатку? Мала што мелі, — ёй да сівой галавы, да ўнукаў быў горкі хлеб. Гл. р., Сымон. Мая мама ўсё казала: “Не аддай сілаю, бо дасі дзіцяці горкі хлеб”. Дык я сваіх — як хочуць, хай самі сваёю галавою; як зробяць — так і будзе. Гл. р., Стар. У нашай хаце хлеб не быў горкі. Ці было цяжка, ці было лягчэй, а жылося ў хаце [у сям’і] хораша. Стаўб. р., Мікал.на каго. З адцен. асудж. Вельмі няславіць каго, гаварыць пра каго многа кепскага, непрыемнага.
ГОРЫ ВЯРНУЦЬ
А ты лепей [лепш] не чапайся з ёю. Хай яе сарочка не чапае! Ты азавешся, а яна на цябе горы вярнуць будзе. Гл. р., Н. Жыц. Яна ж на вас тут горы вярнула. Акцябр. р., Воземля. З адцен. іран. Недарэчнасць, несусвеціца, небывалае.
ГРУШКІ (грушы) на ВЯРБЕ.
Ат! Грушы на вярбе… Карэл. р., Заг. Усё гэта ваша выдумлянне — толькі грушкі на вярбе. Стоўб.Гл. ЗА ЛОКАЦЬ (локці) (сябе) КУСАЦЬ (грызці). Гл. ЗУБЫ ГРЭЦЬ (на сонцы).З адцен. асудж., дакору. Доўга, бесклапотна гуляць, анічога не рабіць, ні пра што не клапаціцца.
ГРЫЗЦІ (сябе) ЗА ЛОКАЦЬ (локці).
ГРЭЦЬ ЗУБЫ (на сонцы).
ГУЛЬМА ГУЛЯЦЬ. ГУЛЬМА ГУЛЯЮЧЫ.
Яна ўсё лецечка гульма гуляла, то хай хоць добра вучыцца. Гл. р., Кл. Гульма гуляючы нічога не будзе [не будзеш мець]. Гл. р., Барб. З адцен. жартаўл. ці кпінаў. Ісці хістаючыся, ісці ўлукаткі, хадзіць убакі.
ГУСІ (качкі) ГАНЯЦЬ. ГУСІ (качкі) ЗАГАНЯЦЬ.
Бачыце, як ідзе? Пабачце, ужо гусі ганяе, у бакі ходзіць. Гл. р., Сымон. У рацэ вада лялее, пісар гусі ганяе, эй, эй, охохо, пісар гусі ганяе. Бабр. п., Гарад. (Лінг. зб.). Заганяць гусі. Гусі эаганяць. Слон. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Качкі заганяць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). З адцен. паэтычн. Незвычайны — вясёлы, кемлівы, славуты.
ГУЧНЫ (ды) ШТУЧНЫ.
Вяселле было гучнае і штучнае, адно [толькі] птушынага малака не было. Ваўк. п., Дварч. (М. Фед., ЛБ, І). Дык от які то быў князь Каханка — гучны ды штучны. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП).
Кепскае (у сям’і, у асяроддзі) жыццё, у нязгодзе, з упіканнямі, недаверам, калі “кавалак хлеба ў рот не лезе”.
ГНАЦЬ У СУГОН
ГОНАМ ГНАЦЬ
Гл. ДАЦЬ ГОЛАСУ (галасочку). Зусім голы.
Літаральна, зусім аднолькавыя (пра знешнасць, голас людзей; звычайна — братоў, сясцёр).
З кожным годам.
ГЛЯДЗЕЦЬ
Гл. ГЛЯДЗЕЦЬ (заглядаць) У ЧАРКУ (глыбока). З жартаўл., іран. Выпіваць.
Гл. ЦЕЦЯРУК ГЛУХІ. ЦЯЦЕРА ГЛУХАЯ. Гл. ЦЕЦЯРУК ГЛУХІ. Вельмі кепска пачуваць сябе (пра хворага), рыхтавацца да смерці.
каго. ПАГЛАДЗІЦЬ ЗА ШЭРСЦЮ каго. Паблажліва гаварыць, рабіць камусьці, залагоджваючы яго; улічваць настрой, пажаданні.
ГІЗУНТЫ ВЫЦЯГНУЦЬ
Гасцяваць.
ГАРЫЦЬ СКУРА.
ГАРЭЦЬ (палаць) АГНЕМ.
ГАРЭЦЬ ГАРАМ.
ГАСТРЫЦЬ ЗУБЫ
Гл. ПЛОТ ГАРАДЗІЦЬ. З адцен. дакору, нясцерп. Як кленіч, як зламоўнае пажаданне: каб гарэла, няхай гарыць.
ГАНЬБУ ДАВАЦЬ (даць)
Заспяваць, паспрабаваць спяваць.
2.
1. Неразумны (пра чалавека).
Жыць у клопаце.
Гл. НА ГАЛАВЕ (на галавах) ХАДЗІЦЬ. Гл. КРУЦІЦЬ ГАЛАВОЮ. Загінуць, прапасці, згінуць (пра чалавека).
ГАДЫ ВЯЛІКІЯ.
ГАДЫ Ў РАДЫ.
Вылюдак, нягоднік, негадзівец.
Пят, 14 кастрычніка 2011
Слоўнікі